Week van de Mentale Gezondheid: 3 t/m 8 juni 2024

Hoe kom je vooruit als je verleden je blijft achtervolgen? Hoe is het om het gevoel te hebben dat je faalt, terwijl je altijd op je tenen loopt? Deze week, van 3 tot en met 8 juni, in de Week van de Mentale Gezondheid, nodigt Missie Mentaal iedereen in Nederland uit in de schoenen van een ander te stappen. Want alleen wanneer we écht luisteren, open staan voor een ander perspectief en ons met elkaar verbinden, kunnen we als samenleving een (mentaal) gezonde leefomgeving creëren.

Het is helaas een bekend gegeven: de mentale gezondheid van Nederlanders staat onder druk. Van studenten (hbo/wo) ervaart 44% psychische klachten, de mentale gezondheid van jonge vrouwen en tienermeisjes is de afgelopen tien jaar verslechterd* en steeds meer mensen ervaren stress door hun werk.** Om het tij te keren en de veerkracht van Nederland te vergroten, worden onderzoeken verricht, initiatieven ontplooid, programma’s ontwikkeld, plannen geschreven en wordt er vooral meer over gesproken. Lokaal, regionaal en landelijk.

Karen van Ruiten, directeur Alles is Gezondheid, initiatiefnemer Missie Mentaal: ‘Er gebeurt veel op gebied van mentale gezondheid en dat is belangrijk. Inzet, die verder kan worden versterkt voor meer impact. Mentale gezondheid is een vraagstuk van ons allemaal, het raakt alle levensfasen en aspecten van het leven. Of het nu gaat over onze leefomgeving met veel prikkels, over geldzorgen, eenzaamheid of de drukte en twijfels die mensen kunnen ervaren. Daarom zetten we met Missie Mentaal in op verbinding: een landelijke beweging en het échte gesprek. Domeinoverstijgend, publiek-privaat en vooral mét iedereen.’

Stap een keer in mijn schoenen

Tijdens de Week van de Mentale Gezondheid vinden in heel Nederland activiteiten plaats, waarbij iedereen wordt uitgenodigd om in gesprek te gaan, stigma’s te doorbreken en van elkaar te leren. Denk aan een Doe-tank: mentale gezondheid in het onderwijs, een webinar rouw en werk of de ontwerpsessie: ‘Van mentale ziekte als symptoom’ naar ‘collectieve droom’. De hele week kunnen deelnemers online hun inzichten en ervaringen delen via #WeekMentaleGezondheid en #StapInMijnSchoenen.

Landelijk congres Mentale Gezondheid

Donderdag 6 juni organiseert Missie Mentaal het landelijke congres Mentale Gezondheid, waar ontmoeten en verbinden centraal staat. Het congres biedt een bomvol programma, dat vanuit verschillende perspectieven laat zien dat de zorg er niet alleen voor staat. Ook onderwijs, cultuur, natuur, bewegen, lokale politiek, maatschappelijke instellingen en inwoners zelf kunnen en willen bijdragen aan een (mentaal) gezonde leefomgeving. Een omgeving waarin iedereen de kans krijgt met zijn of haar veerkracht op te groeien en te leven. Mentale gezondheid is tenslotte van ons allemaal.

* Onderzoek: ‘Mentale gezondheid van jongeren en studenten in Nederland. Een overzicht van trends en verklarende factoren‘, dat het Verwey-Jonker Instituut in opdracht van de vaste commissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) van de Tweede Kamer heeft uitgevoerd in maart 2024.
**Uit verdiepende studie, onderdeel van de ‘Toekomstverkenning Gezond en Veilig Werken’. Het RIVM en TNO voeren deze toekomstverkenning uit in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Meer informatie

Wil je meer informatie over het programma van Missie Mentaal of ben je actief rondom mentale gezondheid en zoek je verbinding? Neem contact op met Ferry Nagel, projectleider Missie Mentaal via fn@kl.nl of 06 41037905

• Meer informatie over de Week van de Mentale gezondheid.
• Bekijk het programma van het Landelijke congres Mentale Gezondheid

Over Missie Mentaal

Missie Mentaal ondersteunt de mensen en organisaties die werken aan het verbeteren van de mentale gezondheid in Nederland. Door te delen en verbinden kunnen we samen meer bereiken. Missie Mentaal is onderdeel van de kabinetsbrede aanpak ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’ van de ministeries VWS, OCW, SZW en BZK. Initiatiefnemer Alles is Gezondheid is een zelfregulerend netwerk van ruim 3.000 partners, dat de transitie naar een vitaler Nederland stimuleert.

‘Hoe bereik ik de burger? En hoe ga ik om met weerstand, of versnippering in de organisatie?’ Dit zijn vragen die we bij Alles is Gezondheid vaak krijgen als het gaat om de transitie naar gezondheid. Grote, brede vragen die uitgaan van een hapklare oplossing. Maar een transitieproces zit anders in elkaar, denkt Joost Boerenkamp, die regio’s adviseert. Voor de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) gaf hij samen met collega’s Margriet de Jager en Janny de Boer workshops over transitie. Hoe maak je ruimte voor transitie?

Eind 2023 werd Alles is Gezondheid door de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Vereniging Sport en Gemeenten (VSG) de vraag gesteld: ‘kunnen jullie een workshop verzorgen over opgavegericht werken en transitie?’
‘Vanuit Alles is Gezondheid begeleiden we al meer dan zeven jaar netwerken bij hun maatschappelijke opgaven. Daarnaast hebben we in de twee edities van de Health Transformation Community veel ervaring opgebouwd rondom het thema transitie. Dit was dus een mooie vraag voor ons om te beantwoorden’, vertelt Joost.

Vragen over Sportakkoord en GALA-akkoord

Details: De uitvoerende partijen van het Sportakkoord en het GALA-akkoord moeten worden ondersteund in hun vragen over deze akkoorden. In elke provincie wordt daar door de VNG/VSG een informatiebijeenkomst over gegeven, waar telkens zo’n 50 tot 60 mensen op af komen. Hierbinnen worden er workshops gehouden voor rond de 25 bezoekers per keer. ‘Dat is een gemêleerd publiek, van uitvoerende medewerkers zoals buurtsportcoaches tot GGD-professionals en beleidsmedewerkers,’ vertelt Joost. ‘Best breed. We merken dat de opbouw van de workshops daar goed bij aansluit.’

Opzet workshops over transitie

De interactieve workshop heeft als thema ‘Ruimte voelen om ruimte te maken’ en is opgebouwd in vier aktes. Joost legt uit:

– Akte 1: ‘Het aanwezige verschil’
Hierin wisselen we onderling uit over de rijkdom aan verschillende mensen en opgaven die er in de zaal aanwezig zijn. Wat voor vragen zijn er? Wat speelt er?

– Akte 2: ‘Een perspectief op transitie’
We ontdekken dat in een transitie opbouw en afbouw altijd samengaan en dat er verschillende fasen in een transitie te ontdekken zijn. Deze fasen hebben elk hun eigen beïnvloedingsstrategieën.

– Akte 3: ‘Ruimte maken’
De focus komt op jou als deelnemer te liggen. Samen met andere aanwezigen onderzoek je, vanuit het inzicht van akte 1 en 2, hoe jij vanuit jouw rol en positie ruimte kunt maken voor transitie. Dat doe je vanuit de vraag: ‘wat moet ik eigenlijk afbouwen (veranderen of stoppen) om dat wat ik te doen heb ruimte te geven en op te bouwen?’

– Akte 4: ‘Gluren bij de buren’
In deze slotakte laten we wat voorbeelden zien van initiatieven die al een tijdje op weg zijn in deze transitiedynamiek. Welke leerlessen zijn daaruit te halen?

Vanuit de vraag aan de slag

‘We hebben deze workshops nu een aantal keer gegeven en merken dat de dynamiek en inhoud elke keer anders is, afhankelijk van de vraag van de mensen in de workshop,’ zegt Joost. ‘Dat is prettig, want zo werken we het liefst: vanuit de vraag aan de slag gaan. Hoe kunnen we jouw vraag verrijken en een stapje verder brengen?’ De workshop landt goed, omdat er onderling uitgewisseld wordt over de opgaven waar men mee zit en er veel aandacht is voor ieders vraagstuk.
‘Een verwarrend plottwist voor mensen is dat een transitie geen project of programma is. Het is niet makkelijk maakbaar of planbaar. Transitie is voorwaarts struikelen in een onbekend landschap. Vaak vragen we: waar zou je mee moeten stoppen om ruimte te maken voor transitie? Daar kijken mensen echt van op, die vraag verwachten ze niet. Zo ontstaat er direct een verdiepend gesprek.’

Drie inzichten uit de workshops

Grote beleidsvragen als ‘hoe bereik ik de burger’ transformeren zo naar een andere vraag- en oplossingsroute dan vooraf verwacht werd door de vrager. ‘We proberen de deelnemers te bewegen naar meer inzicht in hun eigen proces, want daar zit handelingsruimte,’ zegt Joost. Wat zijn voor hem grote inzichten uit het geven van de workshops? Hij noemt er drie.

1. ‘Zodra het over ‘opgavegericht werken’ of ‘transitie’ gaat heeft iedereen daar weer een andere omschrijving bij. Dé transitie of hét opgavegericht werken bestaat niet. Daar geef je in gezamenlijkheid betekenis aan.’

2. ‘Zodra het over ‘opgavegericht werken’ of ‘transitie’ gaat denken we meestal in termen van vernieuwing. Iets nieuws of anders dat er moet gebeuren om de transitie of de opgave verder te brengen. We denken niet direct aan waar we mee zouden moeten stoppen om de transitie of de opgave verder te brengen.’

3. ‘Zodra het over ‘opgavegericht werken’ of ‘transitie’ gaat denken we meestal aan iets of iemand anders wat veranderd zou moeten worden. We denken vaak niet direct in termen van wat we zélf anders zouden kunnen doen om die transitie of die opgave meer ruimte te geven.’

Het ontstaan van nieuwe voedingsbodem

Het doen van de workshops is belangrijk voor Alles is Gezondheid: transitie op gang brengen is voor ons immers een kernwaarde. Joost: ‘Transitie wordt nog veel aangevlogen vanuit een projecttaal, vanuit vraag en oplossing. Dat werkt vaak niet. Het is interessant om daarmee aan de slag te gaan en mensen dat te doen inzien. Plus, bij uitwisseling van perspectief en inzichten ontstaan altijd nieuwe en onverwachte dingen, een bepaalde voedingsbodem. Het is het begin van nieuwe samenwerking.’

Ook een workshop over transitie doen? Neem dan contact op met Joost Boerenkamp, Margriet de Jager of Janny de Boer.

Contact met de natuur draagt bij aan een betere gezondheid – mentaal en fysiek. Maar… hoe ga je hier concreet mee aan de slag? Waar begin je en hoe zorg je dat patiënten en cliënten daarna zelf eigenaarschap nemen? In de rubriek ‘Groen/Gezond?’ interviewen we steeds een gezondheidsprofessional die bijdraagt aan de beweging van mensen verleiden naar de natuur. In deze editie praten we met Marian Freriks, sociaal werker en leefstijlcoach bij Stichting De Welle in Nijverdal.

Natuur voor Gezondheid toolkit

De toolkit Natuur voor Gezondheid is bedoeld om professionals in de eerstelijnsgezondheidszorg en welzijns- en sportsectoren snel op weg te helpen naar laagdrempelige informatie over hoe ze natuur kunnen integreren in hun werkwijze. Daarmee is er nu één centrale plek met tips, materialen, kennis en inspiratie. Van zelfzorgadvies tot behandeling buiten in een groene omgeving. De pagina is elk moment gratis raadpleegbaar voor hulpmiddelen en goede voorbeelden. Natuur voor Gezondheid is een initiatief van Alles is Gezondheid in samenwerking met Vereniging Arts en Leefstijl. Bekijk hier de inhoud.

Hoe kijk je naar contact met de natuur vanuit een welzijnsorganisatie? Marian Freriks zet zich in voor sociaal welzijn. Vanuit de brede welzijnsorganisatie De Welle helpt ze met collega’s en veel vrijwilligers het welzijn van o.a. jongeren, senioren, vluchtelingen in de gemeentes Hellendoorn en Wierden te bevorderen. ‘Dat doen we o.a. door individuele coaching en begeleiding, workshops op maat of groepsactiviteiten of door het opzetten van preventieprojecten. Bij beweegactiviteiten kan groen zeker een rol spelen. Bij individuele begeleiding maak ik daar waar mogelijk gebruik van.’

Mensen komen voor individuele begeleiding bij Marian omdat ze worden doorverwezen door hun huisarts of praktijkondersteuner, of bijvoorbeeld via een preventieprogramma onder jongere senioren. ‘Daarbij is eenzaamheid vaak de reden dat inwoners een steuntje in de rug kunnen gebruiken. Ook nu, een paar jaar na corona is er op dat vlak veel problematiek ontstaan. Dat merken we aan het animo voor de workshops Vriendschap en Verbinding en activiteiten voor verschillende doelgroepen.’

Wandelen in een heilzame omgeving

‘Al mijn hele leven woon ik in de buurt van bossen en ben ik daar vaak te vinden. Vanuit mijn opleiding vitaliteitskunde weet ik nu ook wat de positieve effecten van natuur zijn en zet de natuur bewust in bij mijn interventieactiviteiten’, vertelt Marian. ‘Bij De Welle zetten we beweeggroepen op voor mensen die weinig tot niet bewegen. Wandelen is een heel laagdrempelige manier om te bewegen. En in een groep, om het sociale aspect voorop te stellen en mensen te helpen te blijven wandelen. Hierbij zorgen we ervoor dat de tochten door de natuur gaan en mensen het heilzame effect ervan ervaren. Ik wil dat ze hier optimaal van genieten, ook van het groepsgebeuren, en het zo volhouden. Duurzaamheid van een interventie vind ik heel belangrijk.’

Positieve Gezondheid en basisbehoeften

Marian werkt vanuit Positieve gezondheid en begeleidt en coacht met haar achtergrond als vitaliteitskundige behoefte-ondersteunend. Als basisbehoeften vervuld zijn is het halen van gezondheidsdoelen makkelijker. ‘Die visie pas ik toe bij individuele begeleiding en groepsactiviteiten. Dus dat betekent dat als je wil starten met bijvoorbeeld een leefstijltraject, je (psychologische) basisbehoeften eerst op orde moet zijn. Daarmee ga je het volhouden. Mijn visie over leefstijl is dat je niet moet focussen op BMI of afvallen, maar op leven. Lekker bewegen in een mooie omgeving in plaats van focussen op meters maken en calorieën tellen is daar een onderdeel van.’

Met eenzame personen het bos in

Het helpt om de wandeling te starten in een groene omgeving of een park, stelt ze. ‘Ik merk dat de groepen die echt de natuur ingaan langer blijven wandelen, bij de groep betrokken blijven en ook zelf gaan wandelen,’ legt Marian uit. ‘Bij eenzaamheidsproblemen bezoek ik mensen thuis. Dat doe ik vanuit Welzijn op Recept. Ik zoek dan samen met de cliënt naar wat ze nodig hebben om meer perspectief te krijgen. En als het even kan ga ik graag met die persoon naar buiten, omdat al wandelend praten een gesprek makkelijker verloopt. In een bos vertellen mensen sneller wat ze dwars zit en bezighoudt dan in de woonkamer.’ Al bewegend in een mooie omgeving komt iemand makkelijker tot rust en al pratend tot inzichten. Het sociale aspect, de verbinding met elkaar, is echt het belangrijkst. Dat geldt voor individuele gesprekken en in groepen. ‘Wanneer mensen zich thuisvoelen in een bepaalde groep en in die groep een rol spelen geeft dit een nieuwe impuls aan hun welzijn. Als tweede komt dan beweging en als extra element natuur. Die drie zijn de perfecte combinatie, samen versterken ze elkaar.’

Iedereen kan meedoen met wandelen

Bewegen als middel en de groene omgeving als setting: het werkt voor Marians doel. Mensen blijven naar de wandelgroepen komen en voelen zich verbonden met de groep. Het enthousiasme in de groep is groot. ‘We zijn bezig met het opzetten van meer groepen die op dezelfde opgezet worden. Gericht op verbinding, beweging, in de natuur. De eerste 16 weken zijn onder begeleiding van een leefstijlcoach. Daarna sluiten de deelnemers aan bij de wandelvereniging waar je voor een klein bedrag per jaar (vanaf €12,50) al donateur of lid bent. De wandelafstand is daarnaast ook geen drempel. Er is voor iedereen een geschikte afstand; iedereen kan meedoen.’

Meer dan de helft van de Nederlandse jongvolwassenen worstelt met mentale klachten als somberheid en angst. Wico Mulder verwijst naar de huidige prestatiemaatschappij als grote boosdoener. Zijn overtuiging: het huidige medisch model met protocollen, richtlijnen en labels draagt niet voldoende bij aan de mentale gezondheid van jongeren.

Wico Mulder is netwerkadviseur Mentale Gezondheid & Welbevinden bij Alles is Gezondheid en runt een eigen praktijk voor (jong)volwassenen. Toen in coronatijd het aantal jongeren met klachten van somberheid en eenzaamheid toenam, was er op internet geen overzicht van beschikbare hulp. Daarom zette Mulder, samen met collega Cuno de Haas, Jongerenhulp Online op.

Op deze site van Alles is Gezondheid vinden jongeren snel, gratis en anoniem de weg naar online of offline hulp bij meer dan 25 aanbieders. Ze kunnen er terecht met uiteenlopende problemen, zoals eenzaamheid, middelengebruik, somberheid, eetproblemen, geldzorgen of zelfmoordgedachten. Al sinds de start weet de doelgroep de weg naar Jongerenhulp Online goed te vinden.

Overlevingsstrategieën

‘Momenteel werken we vanuit Alles is Gezondheid met zeven andere organisaties aan een vervolg op Jongerenhulp Online: De Kindertelefoon, MIND Us, @ease, Transformers Community, MIND, Join Us en 113 Zelfmoordpreventie. Samen kunnen we de kosten reduceren en nieuwe onderdelen toevoegen, zoals een forum. Om de mentale gezondheid van jongeren te ondersteunen en verbeteren, moet er structureel geïnvesteerd worden in één veilige, goed vindbare online-plek met betrouwbare informatie over hulp.’

Als jongeren (langdurig) nare dingen meemaken, zoals huiselijk geweld, gepest worden of zorgen omdat een ouder te veel drinkt, is het volgens Mulder belangrijk dat ze daarover praten. Doen ze dat niet, dan ontwikkelen ze overlevingsstrategieën om de ervaren pijn te verzachten of vermijden.

Overmatig gamen, alcohol-, drugs- en socialmediagebruik en ongezond eten zijn daar ‘ideaal’ voor. ‘Deze pijnvermijdende strategieën nemen de jongeren mogelijk mee op hun weg naar volwassenheid. Ze worden dan onderdeel van hun identiteit. Op het moment dat mensen meer verantwoordelijkheden krijgen, bijvoorbeeld in een gezin of in hun werk, ontstaan er vaak serieuze problemen. Ze vallen uit en hebben langdurige hulp nodig. Dat heeft een negatieve impact op hun ontwikkeling en leven. En brengt bovendien een hele grote kostenpost met zich mee, voor werkgevers en ons zorgsysteem.’

Maakbare prestatiemaatschappij

De coronatijd ligt achter ons, maar nog steeds worstelt meer dan de helft van de Nederlandse jongvolwassenen met mentale klachten. ‘Voor hen ligt de lat hoger dan ooit’, verklaart Mulder. ‘We zijn in een maakbare prestatiemaatschappij terechtgekomen met een hyperfocus op IQ. Als je presteert, slaag je. Gaat er iets mis, dan is dat je eigen schuld. Die druk voelen jongeren en dat kan veel stress opleveren.’

Hoe we jongeren met mentale klachten volgens Mulder kunnen helpen? In elk geval niet zoals we nu doen, vanuit protocollen, richtlijnen en het plakken van labels. ‘In ons huidige biomedisch model willen we jongeren graag framen, omdat we dan denken te weten hoe we hen het best kunnen behandelen.’

‘Ik heb tien jaar als jeugdarts gewerkt op verschillende schooltypen in Amsterdam. Daar is één ding mij heel duidelijk geworden: labels als ADHD of autisme helpen jongeren niet zonder met een bredere blik te kijken en de context mee te nemen in de behandeling. Labels leveren een stigma op bij leeftijdsgenoten. Bovendien gaan veel jongeren zich verhouden tot het label dat ze opgeplakt krijgen. Maar zij zijn niet hun diagnose. Ik verwacht dat we veel meer bereiken met aandacht voor preventie en promotie van gezondheid in plaats van focus op ziekte.’

Balans hoofd en hart

Waar de jongeren volgens Mulder bij gebaat zijn, is een holistische aanpak. ‘Achter mentale klachten gaan vaak vragen schuil over identiteit, zin en richting. Wie ben ik? Wat kan ik? Wat wil ik? In hoeverre voel ik me verbonden met mezelf en anderen? Aandacht voor dit soort vragen ontbreekt momenteel, maar is wel heel urgent. Want ze helpen jongeren om meer regie over hun leven te nemen en veerkrachtiger te worden. Eenvoudig is dat niet, want tegelijkertijd is de context waarin jongeren opgroeien uiterst complex.’

Alles is Gezondheid zet de holistische blik op gezondheid centraal. Dat gebeurt onder meer met evenementen als 12 hours of Humanity en Cadeau voor de Co en A(n)io. Mulder: ‘Veel jonge artsen stoppen met hun werk omdat ze vanwege het systeem, protocollen en richtlijnen, hun vak niet meer kunnen uitoefenen zoals ze dat graag zouden willen. Ik heb de evenementen bedacht om de balans tussen hoofd en hart te hervinden. Zodat jonge dokters zichzelf en cliënten/patiënten weer écht kunnen zien, horen en helpen.’

Het kwetsbare gesprek

In zijn eigen Praktijk SALUT zet Mulder het kwetsbare gesprek in om jongeren met mentale problemen holistisch te begeleiden. Het is een model dat hij zelf ontwikkelde, met aandacht voor zingeving, gevoelens en emoties. Hij schreef ook mee aan het boek In gesprek met jongvolwassenen, dat dieper op het model ingaat.

‘Het kwetsbare gesprek kost tijd en die ontbreekt vaak binnen het huidige medisch model’, aldus Mulder. ‘Artsen hebben lef en moed nodig om die tijd tóch te nemen, zodat ze een menselijk verbindend gesprek kunnen voeren. Ze moeten daarvoor interen op hun eigen verdienmodel. Dat is een uitdaging en het is soms heel ingewikkeld. Die transformatie is voorzichtig gaande. Omdat artsen écht willen helpen en het meer intrinsieke voldoening geeft. Dat houdt hen op de been in een uitdagend en veeleisend zorgsysteem.’

Missie Mentaal

In 2022 is het kabinet gestart met de Aanpak Mentale gezondheid: van ons allemaal. VWS heeft Alles is Gezondheid de opdracht gegeven deze aanpak de komende twee jaar te ondersteunen. Mulder: ‘We zijn daarvoor gestart met Missie Mentaal. Dat is een beweging die zich, onder leiding van Alles is Gezondheid, inzet voor verbetering van de mentale gezondheid in Nederland. Het netwerk brengt organisaties, initiatieven en inwoners samen en stimuleert samenwerking op lokaal, regionaal en landelijk niveau.’

Op 18 april vond voor de tweede keer de landelijke Mental Meet-up plaats, bedoeld om mentale gezondheid meer bespreekbaar te maken, samenwerking en netwerkvorming te stimuleren en ideeën op te halen voor de Nederlandse Week van de Mentale Gezondheid van 3 t/m 8 juni 2024.

‘Met Missie Mentaal zetten maatschappelijke organisaties zich samen in voor een mentaal veerkrachtig Nederland’, besluit Wico Mulder. ‘Dat is hard nodig, zeker voor onze jongeren. Want ondanks alle fijne, bekwame artsen en hulpverleners, helpen we onze jongeren op dit moment niet adequaat genoeg. Dat kan en moet beter!’

Dit artikel verscheen eerder al op Dutch Health Hub.

Meer dan ooit is er behoefte aan meer gezondheid. Het bevorderen van gezondheid van inwoners staat dan ook bovenaan in beleidsplannen en strategische koersen. En met die toenemende focus op gezondheid groeit ook de aandacht voor een gezonde woon- en leefomgeving. Hoe kun je de leefomgeving zo inrichten dat het de gezondheid van inwoners bevordert? Het antwoord op die vraag is een puzzel die je samen kunt leggen, met Positieve Gezondheid als onmisbare factor.

Zowel gemeenten als veel zorgaanbieders hebben inmiddels de ambitie om aan de slag te gaan met gezondheid. Onderbouwing voor die ambities zien we terug in akkoorden zoals het GALA en IZA, die uitgaan van samenwerking in de regio. Vanuit de omgevingswet staat participatie van bewoners centraal bij de ontwikkeling van een gezonde leefomgeving. Toch worstelen gemeenten nog met de uitvoer van hun ambities. Heel verrassend is het niet: we zien nog steeds een stijgende zorgvraag, en een steeds bredere zorgkloof. Mensen met een goed inkomen leven langer en gezonder en de groep die achterblijft wordt groter. Tel daarbij op dat de zorg niet meer geleverd kan worden vanwege arbeidsmarkttekorten. Ook woningcorporaties staan voor veel uitdagingen rondom verduurzaming, passend en voldoende woningaanbod, huisvesting van bijzondere doelgroepen en de leefbaarheid in wijken en buurten. Thema’s die een grote impact hebben op de gezondheid van hun huurders. Deze vraagstukken als gemeente of organisatie aanpakken blijkt in de praktijk een grote uitdaging. Liggen hier kansen om deze gedeelde ambitie samen op te pakken?

Positieve Gezondheid vertaald naar de leefomgeving

De provincie Zuid-Holland zag in Positieve Gezondheid de sleutel om de verschillende domeinen te verbinden en te werken aan gezamenlijke thema’s en ambities. Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies: lichamelijk functioneren, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Die brede benadering draagt bij aan het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Én om zo veel mogelijk eigen regie te voeren. Maar Positieve Gezondheid reikt nog verder: het biedt een gezamenlijke taal om integraal en domein-overstijgend aan de gezondheid van inwoners te werken. Zo kan het ook helpen bij de inrichting van een woon- en leefomgeving die bewoners uitnodigt zelf hun gezondheid te bevorderen. Een wijk of buurt die veilig, duurzaam en klimaatbestendig is. Met fiets- en wandelpaden die goed bereikbaar en veilig zijn. En met ontmoetingsplekken, voorzieningen en leuke activiteiten die voor iedereen toegankelijk zijn en waar bewoners vanuit eigen regie kwaliteit van leven ervaren. In lijn met waar bewoners zelf behoefte aan hebben.

Eigen regie bewoners

Met die gedachte vroeg de provincie Zuid-Holland het Institute for Positive Health (iPH) en Adema Architecten om de vertaling van Positieve Gezondheid naar de woon- en leefomgeving concreet uit te werken. Gemeenten in Zuid-Holland zijn uitgenodigd om vanuit Positieve Gezondheid en samen met bewoners de woon- en leefomgeving in te richten. Een aanpak die de betrokkenheid van burgers vergrootte. We zien dat bewoners zelf de regie nemen en zich als vrijwilliger inzetten voor de wijk, eigenaarschap tonen en zelf een bijdrage leveren aan hun kwaliteit van leven. Het resultaat: een woonomgeving die uitnodigt om naar buiten te gaan, te wandelen, sporten, elkaar te ontmoeten, en veilig en schoon is. Een park dat omgetoverd is tot een ontmoetingsplek voor jong en oud en waar spelen, sporten, rust, genieten en ontspanning samengaan. Met meer verduurzaming en leefbaarheid en een betere inrichting van het gemeenschappelijk groen door de woningcorporatie en gemeenten. En natuurlijk draagvlak bij bewoners. Een win-win situatie dus.

Zelf aan de slag met de toolkit

Door het succes in de provincie Zuid-Holland hebben iPH en Adema Architecten hun aanpak uitgewerkt in een toolkit voor gemeenten, woningcorporaties, projectontwikkelaars, samenwerkingsverbanden en welzijnsorganisaties. De toolkit biedt handvatten om met partners uit het zorg-, sociaal en fysiek domein én met bewoners in gesprek te gaan in werkateliers. In vijf stappen kijk je samen naar belangen, behoeften en mogelijkheden volgens de zes dimensies van Positieve Gezondheid. Aan de hand van een kaart van de wijk bespreek je in groepen hoe de woon- en leefomgeving de gezondheid kan bevorderen, hoe je deze inricht en wat daarvoor nodig is. Het resultaat is een ruimtelijke visie die wordt gedragen door verschillende partijen en vertrekt vanuit het perspectief van bewoners. Door zelf inspraak te hebben over de inrichting van de eigen woon- en leefomgeving wordt de eigen regie en kwaliteit van leven bevorderd. Deze methodiek zorgt ervoor dat iedereen kan bijdragen aan de inrichting van de woon- en leefomgeving. Gezondheid, kwaliteit van leven, eigen regie en betrokkenheid van inwoners krijgen hiermee (letterlijk) vorm.

Werksessies natuurinclusief bouwen voor gezondheid

Alles is Gezondheid werkt hiernaast aan het vormgeven van de Handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners. Met de handreiking ligt er een top 10 aan maatregelen die kunnen worden genomen bij nieuwbouw- en gebiedsontwikkelingsprojecten om de natuur te integreren en een gezonde leefomgeving te bevorderen. Bekijk de handreiking hier.

Ben je gebiedsontwikkelaar of projectontwikkelaar en wil je meedenken over de handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezondheid? Binnenkort organiseren we twee werksessies. Meld je gerust aan!

Verder verdiepen in Positieve Gezondheid in de woon- en leefomgeving? iPH is het expertisecentrum op het gebied van Positieve Gezondheid en verzorgt samen met Adema architecten naast trainingen ook lezingen, workshops en werkateliers. Bekijk het aanbod.

In 2023 kregen de twee succesvolle Sociale Voedseltuinen van Stichting Sociaal en Vitaal en Stichting De Pluimerije de gelegenheid om met ondersteuning van het Ministerie van SZW de aanpak verder te ontwikkelen. Dat leverde onder andere twee nieuwe voedseltuinen op in Friesland en Drenthe. Zo werden het er vier: voedseltuinen die een belangrijke bijdrage leveren aan het welzijn van de lokale gemeenschap. Deze sociale voedseltuinen verstrekken verse, onbespoten groenten aan gezinnen met een smalle beurs, bieden educatieve programma’s aan en dragen bij aan de biodiversiteit. Alles is Gezondheid is vanaf het begin een enthousiaste supporter en ambassadeur van dit project geweest. Nu is de pilot afgerond. Hoe gaat het met de Sociale Voedseltuinen?

Gezond eten, educatie, participatie en in beweging komen zijn de pijlers van sociale voedseltuinen. Het concept is innovatief. Aan de ene kant richt de Sociale Voedseltuin zich op het duurzaam produceren van gezond en vers voedsel dat bijdraagt aan biodiversiteit en natuur. Aan de andere kant is de tuin een verbinder en zet ze mensen in beweging. Zo komen verschillende sociale groepen elkaar tegen in de tuin, leren ze over voedsel, krijgen gezonde voeding én brengen samen een gezellige tijd door. Zo draagt de Sociale Voedseltuin ook bij aan eenzaamheidsbestrijding.

Maatschappelijke doelen

Door het concept van de Sociale Voedseltuin te integreren in het lokale en regionale sociaal beleid, kan effectief en concreet bijgedragen worden aan het bereiken van maatschappelijke doelen. Dit alles om de gezondheid, het welzijn en participatie van gezinnen die tot de lagere-inkomensgroepen behoren structureel te verbeteren. Een Sociale Voedseltuin heeft een gedragen (financiële) aanpak van de overheid, bedrijfsleven, de zorgverzekeraar en werkt nauw samen met andere maatschappelijke hulporganisaties.

Gezond eten niet voor iedereen makkelijk

Dat is namelijk hard nodig. Gezond eten is belangrijk om je goed te voelen en om ziekten te voorkomen. Maar het is niet voor iedereen makkelijk om die gezonde voedingskeuzes te maken en lokaal, duurzaam en vers eten te kopen. In Nederland leven bijna 1 miljoen mensen onder de armoedegrens, en de verwachting is dat dit aantal verder toeneemt, voor lagere én middeninkomensgroepen. Quitta (46) uit Heerenveen werd via de Voedselbank op de hoogte gebracht van de Sociale Voedseltuin in Nieuwehorne. Die bezoekt ze nu sinds vier maanden.

‘Groente is in de winkel voor mij niet te betalen. Dus dit is ideaal. We eten nu elke dag minstens twee soorten.’

Naast dat Quitta gezonder eet, houdt ze ook iets meer geld over voor andere dingen.

Diverse gemeenten tonen interesse

De bewezen aanpak van de inmiddels vier succesvolle Sociale Voedseltuinen hebben geleid tot interesse op plekken waar ook sprake is van (voedsel)armoede. ‘Er hebben zich diverse gemeenten bij ons gemeld met de wens om ook een sociale voedseltuin voor hun minima inwoners te realiseren en de aanpak te integreren in het gemeentelijk sociaal beleid. Wij hopen dan ook dat onze ambitie om deze aanpak verder uit te rollen en concreet 30 sociale voedseltuinen te realiseren in 2030 wordt gesteund door het Ministerie van SWZ,’ aldus Loraine Westerneng van Sociale Voedseltuinen Nederland.

Meerjarige samenwerking duurzamere samenleving

Ook de gemeente Smallingerland en Stichting Sociaal en Vitaal kondigen een meerjarige samenwerking aan. Deze samenwerking heeft als doel om een Sociale Voedseltuin in Drachten op te richten waar 200-250 gezinnen uit de laagste inkomensgroepen kosteloos gebruik van kunnen maken. ‘De samenwerking tussen Stichting Sociaal en Vitaal en de gemeente Smallingerland is een volgend voorbeeld van onze inzet voor het creëren van een duurzamere, inclusievere samenleving waarin iedereen toegang heeft tot gezond voedsel’, aldus wethouder Pieter van der Zwan van de gemeente Smallingerland. ‘We zijn dan ook trots om deel uit te maken van dit initiatief, dat een directe impact zal hebben op het welzijn van onze inwoners en een voorbeeld is voor andere gemeenten in Nederland.’

Volgende stap

Vorig jaar startte Stichting De Kleine Boerderij, naar het voorbeeld van Stichting Sociaal en Vitaal, ook een Sociale Voedseltuin de gemeente Ooststellingwerf. Deze tuin voorzag vorig jaar ruim 80 huishoudens van gezond eten. Na een goede start stond de tuin van 1.200 vierkante meter vol met groenten: snijbiet, venkel, selderij, spinazie, kool, andijvie, prei en courgette. Elke week brachten ze vele kratten groenten naar de Voedselbank. ‘Het ging eigenlijk boven verwachting. De belangstelling en behoefte is zo groot en daarom willen we uitbreiden naar 200 huishoudens’, zegt initiatiefnemer Hester van der Werff. ‘Daarnaast is de interesse vanuit vrijwilligers erg groot om mee te helpen op onze voedseltuin. Die komen elke week trouw naar de tuin. Je merkt ook dat gezinnen hier graag komen om te oogsten. Ze nemen hun kinderen mee die daardoor direct een positieve ervaring krijgen met groenten. Wat je zelf oogst, smaakt tien keer beter. Kinderen ervaren hier hoe groenten groeien en leren spelenderwijs groenten eten.’

Missie Sociale Voedseltuinen in 2030

De missie van Sociale Voedseltuinen Nederland? Dat in 2030 de Sociale Voedseltuin een fundament van voedselzekerheid, gezondheid en gemeenschapszin vormt in elke gemeente. Waar iedereen, ongeacht inkomen, toegang heeft tot gezonde voeding en de kans krijgt om actief deel te nemen aan een inclusieve en zorgzame gemeenschap. Ze zijn al op de goede weg. In de provincie Friesland onderstrepen 5 gemeenten, zorgverzekeraar de Friesland en het bedrijfsleven, waaronder de Rabobank, de aanpak en dragen de komende jaren financieel bij aan vijf Sociale Voedseltuinen. Ook in de provincie Drenthe staan diverse partijen in de startblokken voor verdere opschaling. Alles is Gezondheid draagt de Sociale Voedseltuinprojecten een warm hart toe.

Meer informatie?

Meer lezen over de impact van de bestaande Sociale Voedseltuinen in Noord-Nederland, de missie en visie van Sociale Voedseltuinen en de uitrol van het plan tot opschaling in heel Nederland? Voor meer informatie (en meedoen) en contactgegevens bekijk je https://www.socialevoedseltuinen.nl/