Terug

Zorgsector beter verbinden met natuur. #Hoedan?

12 maart 2024

De natuur heeft een gezondheidsbevorderende werking. Dat is inmiddels wetenschappelijk bewezen. Toch wordt ‘groen’ niet vaak ingezet om wachtlijsten in de zorgsector te verkorten of om te voorkomen dat mensen überhaupt zorg nodig hebben. Het vraagstuk hoe we de zorgsector beter kunnen verbinden met de natuur vergt een lange adem. Annette Postma, netwerkadviseur groen bij Alles is Gezondheid, neemt ons mee langs waardevolle momenten die richtingbepalend zijn voor een doelgerichte domeinoverstijgende samenwerking. #hoedan?

Annette: ‘Nu onze natuur aan biodiversiteit verliest en klimaatproblemen groter worden, nemen gezondheidsrisico’s toe. Onder de noemer Planetary Health wordt de samenhang tussen de mondiale gezondheid en de humane gezondheid onderzocht. Planetary Health onderstreept die verbondenheid, inclusief ecosystemen, biodiversiteit en klimaat en erkent dat menselijke activiteiten zoals vervuiling, klimaatverandering, ontbossing en verlies van biodiversiteit schadelijke gevolgen hebben voor natuurlijke systemen (en daarmee ook voor de menselijke gezondheid).’

Vanuit de natuursector worden de gezonde effecten van natuur breed omarmd, maar andersom is wordt aan die verbinding vanuit de zorgsector nog weinig aandacht besteed. Om de waarde van de natuur beter met meer sectoren te verbinden, is in 2023 het Collectief Natuurinclusief opgericht, waarin ook een domein gezondheid actief is. Vanuit Alles is Gezondheid zijn we daarmee een project gestart om Natuur op Recept in de eerstelijn te versnellen.

Groeiende belangstelling

‘Nu wetenschappelijk bewijs van de gezondheidsbevorderende werking van de natuur steeds meer is geleverd, zien we gelukkig wel groeiende belangstelling uit de zorgsector. Er is met name behoefte aan concrete informatie over het toepassen van de gezonde kracht van groen in de praktijk en de samenwerking die daarbij komt kijken. Om aan die behoefte te voldoen ontwikkelde Alles is Gezondheid in samenwerking met onder meer Arts en Leefstijl de Toolkit Natuur voor gezondheid en we organiseren nascholingen.  Met Arts en Leefstijl, de Buitenpsychologen en regio Gooi en Vechtstreek organiseerden we een drukbezocht webinar. Ook samenwerkingen met onder meer dokter Tamara en Natuurmonumenten zorgen voor een boost in de reguliere eerstelijnszorg en de welzijnsketen.

Signaleren en verbinden

‘We zien dat de door domeinen gebruikte terminologie verschilt en ook processen wijken af. Waar de zorgsector bijvoorbeeld volgens scherpe richtlijnen werkt en wetenschappelijk onderbouwd bewijs afwacht, zitten commerciële ingenieursbureaus al lang bij gemeentelijke opdrachtgevers aan tafel om met ‘groen’ aan de slag te gaan. Dat ze daarbij niet altijd exacte wetenschappelijke cijfers gebruiken, is voor ons interessant om te zien.

Ook valt op, dat gemeenten, gebiedsontwikkelaars en commerciële partijen gezondheid wel zien als een opbrengst van natuur, maar dat ze de gezondheidssector veelal niet als partner betrekken. Wat betreft tijd en budgetten zien we eveneens verschillen. Een paar kilometer fietspad kost bijvoorbeeld al snel een miljoen euro, terwijl een huisarts een consult houdt voor € 30. En in de zorg is de doorlooptijd veel korter.’

Zorg mee in beweging

‘Omdat we nog niet van eigenaarschap kunnen spreken, moeten we de waarde van de natuur in de zorg goed blijven agenderen. Opinieleiders kunnen daarbij helpen. We werken daarom bijvoorbeeld samen met Pim Assendelft, hoogleraar preventie in de zorg en voorzitter Arts en Leefstijl en met het Nederlands Huisartsen Genootschap. Vereniging Arts en Leefstijl is een belangrijke partner en actief onderdeel van het zorgnetwerk dat zich inzet voor duurzaamheid: de Groene Zorg Alliantie. We willen zorgen voor verbinding en de zorgsector aanhaken bij de bredere beweging die al gaande is.’

Kansen

‘Inmiddels is een groep huisartsen met hun keten rond leefstijl en welzijn betrokken en de coronacrisis, klimaatcrisis en het zorginfarct zorgen voor bewustwording en kansen om werken met natuur in het kader van gezondheid te versnellen. Bovendien is kennis over de gezonde effecten van de natuur voor opdrachtgevers en ingenieursbureaus noodzakelijk, want sinds begin 2024 moeten ze werken met de Omgevingswet, waarin die verbinding wordt gelegd. Wij als gezondheidsnetwerk kunnen gemeentes en provincies helpen de juiste mensen bij elkaar te krijgen en concrete stappen te zetten.’

Behoeften

‘De beweging die we vanuit Alles is Gezondheid stimuleren groeit, mede door vruchtbare samenwerkingen en de ontwikkelde materialen van afgelopen jaren. Het onderzoek van Marleen Dekkers en haar team van Maastricht University naar de kracht van het Alles is Gezondheid-netwerk draagt hier zeker aan bij. Ook is het voor ons fijn dat ik namens het netwerk naast organisaties als het RIVM, GGD Nederland en Pharos bij de Programmacommissie aan tafel zit voor het overheidsprogramma Gezonde Leefomgeving.

Om samen de transitie naar een gezonder Nederland te versnellen, hebben we behoefte aan mensen uit de zorgsector die proactief zaken samen willen oppakken. Mensen die durven. Mede om die mensen en regionale vraagstukken uit verschillende domeinen aan elkaar te verbinden, heeft Alles is Gezondheid in het najaar 2023 de HTC Green georganiseerd.’

—— Praktijkvoorbeelden ——–

 

Samenstelling Top 10 Natuurinclusief bouwen

In samenwerking met het KAN Platform en Agenda Natuurinclusief en meelezers uit zowel de gezondheidssector als de bouwsector ontwikkelden we de ‘Top 10 Natuurinclusief Bouwen voor Gezonde Bewoners’. Een handreiking met informatie en maatregelen die de bouwsector bij nieuwbouw- en gebiedsontwikkelingsprojecten helpt om te werken met de natuur. Zo zie je dat samenwerking van de domeinen natuur, bouw en gezondheid iets heel concreets oplevert. Bekijk hier de handreiking.

Groene schoolpleinen voor mentale veerkracht

Voor positieve effecten van de natuur op onze mentale gezondheid is het meeste bewijs. Een concretisering hiervan is het vergroenen van schoolpleinen. Kinderen kunnen beter samenwerken, ze zijn geconcentreerder in de klas en ondernemende in hun spel. Een mooi voorbeeld van hoe gemeenten, onderwijs en de groensector samenwerken. Andere mooie voorbeelden van mentale gezondheidsbevordering via de natuur zijn de Groene GGZ via onder meer de Buiten Psychologen, IVN Natuureducatie en Nature For Health.

Actieve mobiliteit 

Er gebeurt ontzettend veel op actieve mobiliteit. Net als kinderen, hebben ook werkende en forenzende en recreërende volwassenen baat bij de natuur.

  • Wandelnet en de provincie Utrecht werkten samen om voor de wandel tijdens je werkdag van 2023 nieuwe weetingroutes te ontwikkelen. Belangrijk, want we zitten veel te veel en we kunnen net zo goed wandelend vergaderen. Bekijk alle weetingroutes hier.
  • De outdoor Office day, een initiatief van Nature Desk biedt tips, tools en vraagt aandacht voor werken in de buitenlucht. Onder meer in Den Haag, Amsterdam en Rotterdam zijn de laatste editie veel samenwerkingen ontstaan en activiteiten ontplooid.
  • Denk ook aan platform Ruimte voor lopen, waar organisaties en professionals kennis kunnen uitwisselen en kunnen samenwerken om lopen te stimuleren.

Positief Gezonde ziekenhuistuinen

Aan de hand van het ontwikkelde ‘groene’ Positieve Gezondheid-spinnenweb, is een aantal Positief Gezonde tuinen ontstaan. Bijvoorbeeld bij ziekenhuislocatie Hengelo, via een persoonlijke crowdfundingsactie en mooie samenwerking tussen oncologen, een hospitalitymanager, fysiotherapeuten, verpleegkundigen en Twente Gezond. Bij de ontwikkeling van deze ziekenhuistuin is aandacht besteed aan zingeving en kwaliteit van leven. Onder meer Barbara Koenis (ZGT Hengelo) en tuinarchitect Irma te Kiefte zijn hier mee verbonden. Meer over deze tuin, lees je hier.

TIP: Durf (door) te vragen

‘Wanneer je ergens binnen wil komen, door wil dringen en concreet iets wil ontwikkelen, is het goed om vragen te stellen en geconcentreerd te luisteren vanuit het belang van je gesprekspartner. Ik probeer altijd nieuwsgierig in de schoenen van die ander te gaan staan. Soms kun je dan je vinger op een zere plek te leggen en diep je samen uit waar de verschillen in interpretatie of drijfveren zitten. In veel gevallen wilden anderen eigenlijk ook die helderheid, maar werd er niets gezegd. Wanneer je niet weet of het denken en bedoelen van de verschillende betrokkenen op een lijn ligt is het goed zaken te benoemen. Daar komen echt de leukste dingen uit.’

Relevante links

Terug

Jaarcongres 2023: De Groene Route

4 juli 2023

Zet de stap naar buiten, vind de weg naar binnen. Op 21 juni 2023 organiseerde Alles is Gezondheid het jaarcongres: De Groene Route. Speciaal voor 400 vooruitstrevende gezondheidsprofessionals uit heel Nederland. Op deze pagina vind je de videos, visuals, leestips, interessante links, publicaties en foto’s. Dit in navolging van het belang dat Alles is Gezondheid al langer hecht aan de kracht van natuur en gezondheid. 

Op de langste dag van het jaar weken we af van de gebaande paden. Op weg naar een groener, gezonder en gelukkiger Nederland. Met de focus op natuur, buiten en groen. Maar De Groene Route staat ook voor veranderen, verduurzamen en het natuurlijke in jezelf. De vraag is hoe we gezamenlijk koers houden en wie de rol als gids vervult. Op het Inspyrium terrein van Boomkwekerij Ebben deden bezoekers mee aan een programma vol interactie, inspiratie en praktijkvoorbeelden.

Animatie: welkom bij De Groene Route

Congresvisual: welke groene stappen zet jij?

Praatplaat: bij evaluatie Alles is Gezondheid

Labyrint: veerkracht en verlies

Leestips en interessante links

  • Uitleg praatplaat ‘Zonder gezonde omgeving geen gezond bestaan. Samen werken we aan een evenwicht’ n.a.v. de wetenschappelijke evaluatie van Alles is Gezondheid
  • Lees hier het volledige evaluatieonderzoek en transformatie inzichten vanuit acht jaar Alles is Gezondheid (van Universiteit Maastricht/WUR/RU/RIVM voor ZonMW).
  • Lees hier de Handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners: Top-10 maatregelen voor nieuwbouw en gebiedsontwikkeling.
  • Bekijk hier de video van kunstenaar Maria Koijck over het afval dat overbleef na haar borstkankeroperatie.
  • Lees hier meer over natuurlijk rouwen en de rol van het labyrinth. Een labyrint kan je helpen dát los te laten wat je los mag laten en is zo een krachtige manier om bij jezelf te komen.

Klein cadeau: muziekwandeling en Smove

  • Maak de Muziekwandeling Pelgrim van Lotte Pen in je eigen omgeving: hier staat de uitleg en link waar je de audio kan streamen of downloaden.
  • Smove staat voor smart movement. Heb je het gemist? Check deze video. Speciaal voor Alles is Gezondheid staan ze klaar om jullie organisatie of team te laten kennismaken met smove tijdens werktijd. De eerste 10 aanmeldingen krijgen 25% korting op het Smove light pakket (o.v.v. AiG2023).

Fotoverslag: congres in beeld

 

Health Transformation Community Green

Gaat jouw groene hart sneller kloppen voor de transformatie naar een groene en gezonde leefomgeving?  Doe dan mee met de community van voorlopers.

Samen inzetten op de natuur

Natuur, groen en buiten hebben een positief effect op onze mentale en fysieke gezondheid. Bekijk hier onderzoek, tools en voorbeelden hoe je natuur in te zetten in je werk.

Natuurinclusief bouwen in de lift

Handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners: top-10 maatregelen voor nieuwbouw en gebiedsontwikkeling.

Directeur Alles is Gezondheid & Positieve Gezondheid

Terug

Handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners – Top-10 maatregelen voor nieuwbouw en gebiedsontwikkeling

22 juni 2023

Op 21 juni 2023 is de handreiking “Natuurinclusief Bouwen voor Gezonde Bewoners: Top 10 Maatregelen voor Nieuwbouw en Gebiedsontwikkeling” uitgereikt aan Christianne van der Wal tijdens de eerste Natuurinclusief Top in Kamerik. Dit vernieuwende document, samengesteld door een team van experts op het gebied van de domeinen gezondheid, natuur en bouw, biedt inzichten en aanbevelingen om de integratie van natuur in bouwprojecten te bevorderen en gezonde woonomgevingen te creëren.

Natuurinclusief bouwen zit in de lift. En dat is broodnodig, het gaat niet goed met de biodiversiteit in Nederland. De bewijzen voor het positieve effect van een groene woonomgeving op gezondheidsproblemen zijn overtuigend, vooral op het voorkomen ervan. Met de handreiking ligt er een top 10 aan maatregelen die kunnen worden genomen bij nieuwbouw- en gebiedsontwikkelingsprojecten om de natuur te integreren en een gezonde leefomgeving te bevorderen. Er is niet eerder een publicatie ontwikkeld die gezondheidseffecten bij natuurinclusief bouwen zo duidelijk in kaart brengt. Ook is het voor het eerst dat de domeinen natuur, bouw en gezondheid samen optrekken en tips voor de praktijk bundelen.

Top-10 Maatregelen voor Nieuwbouw en Gebiedsontwikkeling

De maatregelen omvatten o.a. het creëren van groene daken en gevels, het behouden en herstellen van natuurlijke habitats, groene speelplekken, verbindingsroutes of gezamenlijke buurt(moes/pluk)tuin en het implementeren van waterbeheersystemen die de biodiversiteit ondersteunen. Met name voor gemeenten, opdrachtgevers, beleidsmakers, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, projectontwikkelaars en bouwbedrijven is de informatie cruciaal.

De handreiking is een initiatief van Alles is Gezondheid en het KAN Platform en is tot stand gekomen in samenwerking met Agenda Natuurinclusief. Alles is Gezondheid is een netwerk van publieke en private partners die de beweging naar een gezonder Nederland stimuleert. Het KAN Platform werkt aan klimaatadaptief en natuurinclusieve nieuwbouw en wordt geleid door Bouwend Nederland, NEPROM en WoningbouwersNL.

Klik op de afbeelding om de handreiking te bekijken:

 

Netwerkadviseur groen
Netwerkadviseur groen
Terug

Natuurlijk rouwen

5 juni 2023

Dood en leven zijn naadloos verbonden in de kringloop van de natuur. De natuur leert ons dat alle fasen van de cyclus belangrijk zijn, troost bieden en ons veerkrachtig maken. Daarom besteedden we tijdens ons Jaarcongres, De Groene Route (21 juni j.l.) aandacht aan de manier waarop de natuur kan helpen bij transformeren. Van loslaten tot zaaien en opnieuw beginnen.

It’s important to die every minute and to be reborn again (j. Krishnamurti)

Je zou het leven kunnen kunt zien als een proces van loslaten. Gedurende je hele leven heb je te maken met verlies, al dan niet bewust. Hoe ga je om ontslag, een scheiding, verdriet? Hoe ga je om het gemis van een dierbare en van jezelf, zoals je was bij die persoon? Wie laat je toe en welk persoon of welke overtuiging laat je juist los?

De veranderkracht van het labyrint

Een labyrint kan je helpen dát los te laten wat je los mag laten en is zo een krachtige manier om bij jezelf te komen. In het labyrint verlies je alleen dat, wat niet meer bij je past. Wat wil je zaaien om verder te gaan?

Het labyrint is het universele symbool voor het transformatieve proces. Van het afdalen naar de diepten van de eigen psyche, het aangaan van uitdagingen in dit proces en het vinden van de Kern. De vorm van het labyrint geeft vertrouwen dat je niet kunt verdwalen en juist dat vertrouwen in de weg biedt de veiligheid om je pijn met andere ogen te zien en met liefde los te laten. De weg terug naar buiten vanuit het middelpunt van het labyrint, is symbool voor het (weer) gaan staan op eigen benen. Je inzichten van het gelopen pad neem je mee terug de wereld in. Ervaar dat een ‘eindpunt’ ook een beginpunt kan zijn.

De sessie tijdens De Groene Route op 21 juni is georganiseerd door Loek Hezemans van Alles is Gezondheid en Staatsbosbeheer, Wico Mulder en Fook Hali  (Alles is Gezondheid) in samenwerking met labyrintcoach John Musterd en psycholoog Hilde Bolt.

24 HRS of Humanity

Wico Mulder en Hilde Bold zijn bezig met de organisatie van een 24-uur durend ritueel (je loopt naar het centrum en weer terug; loslaten en manifesteren/realiseren van een intentie). De 24 uur wordt opgesplitst in 4 thema-delen van 6 uur waarbij elk deel  staat voor een jaargetijde, element, windrichting of dimensie. Wil je meer weten? Neem contact op met Wico Mulder.

Herfst

Bomen verliezen blad, zodat voeding naar de stam kan. Loslaten om ruimte te maken.

Winter

Het moment van rust en bezinning zorgt voor een vruchtbare bodem voor de lente.

Lente

Na bezinning komt het zaaien. Een nieuw begin. Wat wil je laten groeien?

Zomer

In de zomer komt datgene tot bloei waar jij je aandacht op hebt gericht. Geniet.

Labyrint bezoeken

Wil je ervaren wat een labyrint met je doet? Nederland is dicht bezaaid met labyrinten. Vind er een bij jou in de buurt.

Terug

Natuur voor Gezondheid

10 november 2022

Waarom Natuur voor Gezondheid?

Wetenschap en visie
Natuur heeft een positief effect op de gezondheid van mensen. Daarvoor zijn inmiddels duidelijke wetenschappelijke bewijzen. Natuur draagt bij aan een verbetering van de leefstijl, de psychische gezondheid, het afweersysteem en de kwaliteit van de leefomgeving. Mensen die veel tijd doorbrengen in de natuur ervaren een positieve invloed op het brein en het afweersysteem. Een groene omgeving stimuleert vrijwel alle aspecten van een gezonde leefstijl: sociale contacten, zingeving, beweging, voeding en slaap. Alleen al in de natuur zijn heeft aantoonbare gunstige effecten op het herstel bij stress en ziekte. Omgekeerd leidt langdurig verblijf in een stedelijke omgeving tot een grotere kans op overprikkeling van ons aandachtsysteem, sociale stress en psychische ziektes.

Het is daarom niet meer dan logisch dat natuur een inzetbaar middel is voor iedereen die werkt aan de gezondheid en welzijn van mensen. Professionals werkend in de eerstelijnszorg en de welzijns- en sportsectoren kunnen op allerlei manieren natuur integreren in hun werkwijze. Hoe dan? Dit kan bijvoorbeeld door natuur in te zetten bij zelfzorgadviezen, de natuur te gebruiken als plek om te behandelen of te begeleiden, of door te verwijzen naar een collega die de natuur op die manier inzet.

Wat is Natuur voor Gezondheid?

Een eenvoudig concept, waar iedereen baat bij heeft
Het platform ‘Natuur voor Gezondheid’ biedt praktische hulpmiddelen, bruikbaar voor professionals in de eerstelijns gezondheidszorg en welzijns- en sportsectoren. De middelen zijn in te zetten voor mensen met psychosociale en fysieke klachten, en bruikbaar als aanvulling op de reguliere behandelingen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan bewegen, ontmoeten, of ontspannen in de natuur in plaats van in een bebouwde omgeving of binnenruimte.

Vooral mensen met obesitas, diabetes mellitus, een verhoogd cardiovasculair risico, depressie, burn-out klachten, ADHD, SOLK of angststoornissen kunnen voordelen hebben van een verwijzing naar de natuur. Van een zelfzorgadvies tot aan een behandeling buiten in een groene omgeving. Daar hebben diverse professionals een verschillende rol in: voorlichten, verwijzen of begeleiden. Geschikt voor lichtere of zwaardere klachten en passend bij de eigen manier van werken. De route van de stepped care geeft dit mooi weer. Hoe je bij deze verschillende rollen natuur toepast, is te bekijken in de toolkit.

Waarom de term ‘Natuur voor Gezondheid’?

Natuur voor Gezondheid vervangt niet de behandeling. Het is geen medische ingreep. Wél kan het preventief zijn en een gezondheidsbevorderend effect hebben. Bewust is gekozen om niet de term ‘op recept’ te gebruiken. Daarmee versterkt het de visie van Alles is Gezondheid & Institute for Positive Health, waarin preventie en eigen regie belangrijk zijn. De visie wordt omarmd door steeds meer organisaties. Met de focus op (positieve) gezondheid en gedrag, in plaats van op ziekte en zorg. De zorgprofessional en het recept zijn daardoor niet leidend. Uiteindelijk gaat het om de inzet van natuur binnen de eerstelijn. Naast de wetenschappelijke documenten staat op deze pagina veel praktische informatie. Deze kennis is voor een groot deel opgehaald uit interviews met professionals uit verschillende vakgebieden die natuur hebben geïntegreerd in hun werkzaamheden. Het is een levend, continue groeiend platform. Naarmate er meer professionals natuur gaan inzetten worden hun ervaringen en adviezen aan deze pagina toegevoegd.

Suggesties?

De Toolkit is blijvend in ontwikkeling. Heb je aanvullingen of suggesties? Ideeën om het platform completer, informatiever en hulpvaardiger te maken? Mail dan naar peternel.mereboer@allesisgezondheid.nl.

TOOLKIT Natuur voor Gezondheid

 

Netwerkadviseur groen
Adviseur Positieve Gezondheid

Voorlichting/advies Materialen Verwijzen

Behandelen/begeleiden Randvoorwaarden Meer inspiratie

Terug

Interview Joost Bijlsma: ‘Het levensbelang van een nieuw perspectief’

20 oktober 2022

De focus op economisch gewin in plaats van op gezondheid van mensen, dwingt zorgprofessionals regelmatig in een hoek ver van hun beroepsethiek. Een situatie die verandering stimuleert, zo blijkt uit de vele praktijkvoorbeelden die het boek Heel de zorg rijk is. Van het afstappen van narcosegas, via duurzamer (ver)bouwen tot het stoppen met plastic verpakkingen en medicijnverspilling. Auteurs Cathy van Beek en Joost Bijlsma leiden ons naar een inspirerend zorglandschap dat zinniger, zuiniger en zonniger is.

Waarom moest dit boek er komen?
Bijlsma: ‘Ik wilde tien jaar geleden al verhalen over duurzame zorg schrijven, maar toen leefde dit thema totaal nog niet. De urgentie die toen miste is er nu wel. Met mede-auteur Cathy van Beek kwam ik tot de conclusie dat er diverse bewegingen op gang zijn gekomen en dat in de zorg behoefte is aan inspirerende verhalen van pioniers. Iedereen beseft dat er iets moet veranderen, maar wat moeten we met dat besef? Het is echt een groot misverstand dat het wat dingetjes doen is en dat het huidige systeem op de oude voet kan doorgaan. Er is echt een paradigmashift nodig en integrale verandering. Dat zorgt voor verwarring. Want waar moet je beginnen?’

Heel de zorg is ingedeeld als reisgids. Waarom?
‘We stellen mensen via een motiverende route met verhalen, routekaarten en tips in staat een reis naar duurzame zorg te maken. De pioniers die aan bod komen laten zien hoe het anders kan. Ik denk dat het belangrijk is, dat je vanuit het scheppen van een mooiere toekomst gaat denken. Positieve Gezondheid, is daar in mijn ogen een heel goed beginpunt in. De basis van duurzame zorg moet zijn dat we heel anders gaan kijken naar gezondheid.’ (Dit komt terug in hoofdstuk Zinnige Zorg.)

Jij signaleert als reisleider dat het bedrijfsleven verder is dan de zorg als het gaat om duurzame ontwikkelingen.
‘Het bedrijfsleven is eerder begonnen met duurzame stappen. Mooie voorbeelden als Interface en Patagonia laten zien hoe je integraal kunt verduurzamen. Wat je daar duidelijk ziet, is dat de leiding duidelijke doelen stelt en de eigen medewerkers ruimte geeft om zelf de organisatie te hervormen. Dat wil je in de zorg ook. Professionals die het zelf dragen en het goede voorbeeld geven op het gebied van duurzame zorg. Zorgprofessionals kunnen koplopers zijn in verduurzaming. Ze eindigen steevast bovenaan in lijsten van vertrouwde beroepen. De arts, verpleegkundige of psychiater is geloofwaardig om bijvoorbeeld mensen te overtuigen van een gezondere en duurzamere leefstijl. Zeker als ze zelf met hun duurzame praktijk of leefstijl het goede voorbeeld geven.’

Net als in het bedrijfsleven draait het in de zorg om financiële belangen. Is dat ook een van de zaken die mis zijn in het huidige systeem?
‘Het bedrijfsmatige denken is op bepaalde plekken in de zorg een probleem. Dat heeft vooral met de bekostiging te maken die gericht is op productie en onvoldoende op uitkomsten. Je zou willen dat het gaat om gezondheidswinst en niet zozeer om zoveel mogelijk zorg produceren. Zeker in het duurzame denken is het juist belangrijk dat je minder zorgproductie wilt en meer gezondheid. Want minder zorgproductie betekent ook minder uitstoot en minder milieubelasting.

Is er sprake van krachtenbundeling op gebied van verduurzaming in de zorg?
‘Ja, achter veel verhalen zit echt een beweging. Denk aan voorbeelden als Niek Sperna Weiland (pg 114) die een beweging op gang heeft gezet rond het verminderen van anesthesiegassen in het Amsterdam UMC en daarbuiten, of de stroming rond de Groene OK die is ontstaan is in het Radboudumc of het verhaal van Jelle Ferwerda (pg 119) die een beweging rond duurzame voeding op gang heeft gebracht waar uiteindelijk ook Diverzio uit voortgekomen is. Je ziet nu ook al dat de diverse bewegingen hun krachten weer bundelen in de Groene Zorg Alliantie. Die verbindingen en samenwerkingen zijn nodig, want als we willen dat bijvoorbeeld de farmacie standaard pillen in milieuvriendelijke verpakkingen gaat aanbieden, dan zullen heel veel zorgaanbieders in Europa samen druk moeten uitoefenen. Die beweging moet heel groot worden wil het écht veranderen, liefst wereldwijd. Gary Cohen, een van de gidsen in het boek, is mede-initiatiefnemer van de wereldwijde beweging Health Care without Harm. Die beweging begint best invloedrijk te worden, maar ook daar moet nog veel meer power achter komen.’

Wat me opviel is de discrepantie tussen evidence based-werken, alleen doen en vergoeden wat nuttig is aan de ene kant en willen innoveren en veranderen aan de andere kant. Voor verandering is toch ruimte en experiment nodig?
‘Ik snap wat je zegt, dat wrijft. Binnen organisaties is inderdaad volop ruimte nodig voor het experiment. En rigide meten, vanuit ziektedenken in plaats van gezondheidsdenken is te beperkend. Bij het vergoeden en toelaten van nieuwe vindingen zou je vaker moeten toetsen op duurzaamheid of werkzaamheid, waarbij je kijkt naar uitkomsten en gezondheidswinst. Als je het plat slaat, zou ik zeggen dat iedereen in de zorg zijn eigen werk opnieuw moet uitvinden en daarbij moet nadenken over de vraag: hoe kan ik mijn werk zo doen, dat het zo min mogelijk schade voor de planeet oplevert, dat het onze grondstoffen zo min mogelijk uitput en ook dat ik niet mezelf of mijn collega’s uitput?’

Voorbeelden in jullie boek gaan ook over verder kijken dan financieel belang van de organisatie, iets goed doen voor de cliënt en kijken naar de kwaliteit van leven. Kan dat zorgen voor meer voldoening voor de professional (en minder uitputting)?
‘Ja, die insteek is de basis en daarmee kun je het hoge ziekteverzuim en personeelstekort terugdringen. Het hoofdpijndossier van nu. Niet iedereen ziet dat nu nog omdat een transitie chaotisch verloopt. We zitten in een overgang van tijdperken en we zoeken naar nieuwe waarden. Daarom was het ook zo mooi om dit boek te schrijven, want de pioniers laten nu al zien hoe de toekomst eruit kan zien. Zij laten zien dat de bestemming waar we naartoe reizen misschien wel mooier is in plaats van minder. We hebben het de hele tijd over minder. Minder veeteelt en minder zorg, terwijl het misschien wel meer is. Meer geluk en meer gezondheid; het gaat om andere waarden. Dat perspectief hebben mensen in deze chaotische periode nodig.’

Jij hebt het over een overgang van tijdperken. Van welk tijdperk naar welk tijdperk gaan we in jouw ogen?
‘Je ziet de overgang van het economische tijdperk, dat sterk gericht is op winstmaximalisatie, productie en concurrentie, naar een economisch model met meer samenwerken dat veel beter omgaat met schaarse hulpbronnen en met mensen. Fossiele brandstoffen raken op, de schade daarvan neemt toe en macht daarover veroorzaakt ongelijkheid. Het lijkt extra ingewikkeld door de grote polarisatie. Het wordt voortdurend geframed als een botsing links-rechts. Maar het is in mijn ogen helemaal niet ‘tegen elkaar’, maar het herontdekken dat we in een systeem leven waar iedereen van elkaar afhankelijk is.’

Hoe kunnen we met elkaar het veranderproces verder versnellen?
‘Het kost veel tijd en heel lastig is de gefragmenteerde politiek, terwijl een integrale visie nodig is. Het zijn systemen die met elkaar te maken hebben. De boeren en ook de zorg moeten het anders gaan doen. Dat kan alleen als de zorg en de boeren elkaar stimuleren, bijvoorbeeld als een boer zijn biologische streekproducten kwijt kan aan de zorg in de buurt. Nu zeggen we het moet minder en we hebben geen perspectief. Maar het perspectief is er wel: samenwerken aan een nieuwe economie. Er is wel een verbinding met ‘We willen een leefbare aarde voor onze kinderen’, maar voor iedereen is er een andere trigger denk ik. Waar de een aanslaat aan op een gezonde leefstijl, doet de ander dat meer op bijvoorbeeld rijden in een elektrische auto. Je kunt niet met één verhaal iedereen motiveren.’

‘We moeten herontdekken dat we in een systeem leven waar iedereen van elkaar afhankelijk is’

 

 

 

Heel de zorg

Meer weten over het boek of een exemplaar bestellen?

Terug

Gezond gesprek Martine de Vaan: nu is de kans om wandelend vergaderen blijvend te laten zijn

14 juni 2022

Met het boek Walk your meeting inspireert Martine de Vaan steeds meer mensen om lopen in de werkdag te integreren. De Gezondheidsenquête (CBS/RIVM, mei 2022), laat zien dat volwassenen tussen de 18 en 35 jaar in 2021 minder bewogen dan in de voorgaande jaren. Onvoldoende lichaamsbeweging brengt ernstige gezondheidsrisico’s met zich mee en structureel meer bewegen tijdens de werkdag kan daar iets aan doen. Reden genoeg voor Karen van Ruiten om een gezond gesprek te voeren met Martine.

Hoe is je liefde voor wandelen ontstaan?
‘Ik ben graag buiten en wandelend kom je op de mooiste plekken. Binnen ben je afgeschermd van de wereld; je hoort geen vogels, merkt soms niet eens wat voor weer het is. Lopen is ook een heel fijne manier om je door een stad, door de wereld, te verplaatsen. Het gaat traag genoeg om dingen echt te zien, of contact te maken met iemand die je tegenkomt. Op de fiets zeg je sneller in het voorbijgaan gedag, of je moet in een split second beslissen om te stoppen . Bij wandelen gaat dat natuurlijker. Ook kun je betere gesprekken voeren.’

Je bent wandelmeetings weetings gaan noemen. Waarom richtte je ‘Weeting’ op?
‘Om drie redenen. Ten eerste wil ik mensen meer verbinden met hun directe omgeving, in de hoop dat ze er meer belang aan hechten. In het wandelend vergaderen zag ik daar kans toe. Ten tweede geloof ik niet dat we op de goede weg zijn in de manier waarop we mensen motiveren om te bewegen; we presenteren bewegen als een extra opgave waarvoor je tijd moet maken. Je moet je werk onderbreken om te gaan bewegen. Het dagelijks leven is in onze samenleving georganiseerd om het jou makkelijk te maken, je hoeft zelfs niet meer op te staan om het licht aan te doen. Ook cultuur speelt een rol. “Gaat u zitten” is een uiting van gastvrijheid. Intussen wordt je verteld dat je moet bewegen. Dat is frustrerend. Ik denk dus dat we fundamenteler moeten kijken, bijvoorbeeld naar onze werkmethoden. Daarnaast zijn er veel mensen die afhaken bij het woord sport, die groep bereik je niet. Ten derde vind ik dat vergaderingen productiever en energieker mogen. Een wandelmeeting met een grotere groep deelnemers vraagt wel wat van de initiator of voorzitter met betrekking tot de voorbereiding, het ontwerp, de begeleiding en design van de sessie. Toch nog even ter aanvulling: het is een simpel, goed idee dat weinig tot niks kost.’

Wat was je aanpak?
‘Miljoenen Nederlanders hebben hetzelfde probleem van te weinig bewegen en te veel zitten. Ik wilde kantoorwerkers vooral inspireren zelf een Weeting te gaan doen. In eerste instantie bleef het vaak bij een keer. Mensen gaan vaak met plezier mee weeten als je ze uitnodigt , toch is dat iets heel anders dan dat ze het structureel zelf gaan doen en op hun beurt anderen uitnodigen. Ik constateerde dat er meerdere acties tegelijkertijd nodig waren om een organisatie in beweging te krijgen en richtte me stapsgewijs op wat er miste. Zoals het ontbreken van routes. Mensen kennen hun werkomgeving vaak niet zo goed. Met een route weet je zeker dat de afstand past bij de beschikbare tijd, en dat je op tijd terug bent. Ik richtte me vervolgens op het geven van workshops om meer tools te bieden. Overigens bleek mijn aanname juist dat een telefoon heel handig is om op grotere schaal routes te verspreiden, maar dat mensen het fijn vinden om tijdens een wandelmeeting de telefoon weg te doen en met elkaar te zijn zonder digitale prikkels.’

Er zijn steeds meer mensen die ‘Weeting’ integreren in de dagelijkse routine. Hoe komt dat?
‘Een samenloop van dingen. Steeds meer bewustwording van hoe ongezond zitten is; meer flexibiliteit in werken, ondanks dat veel mensen zich nog schuldig voelen als ze naar buiten lopen. Dat in combinatie met de coronapandemie waarin heel Nederland meer is gaan lopen. De stap vanuit thuis werken en een rondje lopen en je bedenken: ‘ik kan ook wel een telefoontje doen’ is klein. Het 1 op 1 ontmoeten of in een groepje kon in de pandemie alleen maar buiten. Wandelmeetings kregen een positieve connotatie: “dat is een verantwoorde manier om elkaar te zien’. ‘Toen is de waarde extra naar voren gekomen en is het normaler geworden.’

In de situatie waarin thuiswerken de norm werd zagen we steeds meer mensen wandelen en wandelend vergaderen. Is dit volgens jou een tijdelijke of blijvende gedragsverandering?
‘Het is nu de kans om het blijvend te laten zijn, maar organisaties moeten werknemers dan wel faciliteren. Met routes, werkvormen, via ambassadeurs en door het te integreren in de werkmethoden van de organisatie. Bij een grote organisatiedag, bij curcussen of strategiesessies kun je bijvoorbeeld structureel wandelende meetingsessies op het programma zetten en goed uitvoeren zodat mensen ervaren dat het werkt en dat je er meer uithaalt dan een zittende vergadering. Dan raken meer medewerkers bekend met weeting en maak je het normaal.
Uit mijn afstudeeronderzoek dat ik deed in het kader van een MBA bij Nyenrode blijkt ook dat het een samenspel is van dingen waarin alle schakels moeten kloppen. In mijn boek staan die schakels beschreven, Werken in Beweging heeft een goede brochure gemaakt.’

Hoe zorg je ervoor dat wandelend vergaderen een blijvende gedragsverandering wordt en welke taak ligt hier voor de overheid?
‘Dat zit hem allereerst in de fysieke omgeving en het serieus nemen van een loopvriendelijke omgeving. Letterlijk ruimte maken voor lopen. Lopen is zo vanzelfsprekend dat het een blinde vlek is geworden. Ontwerpers, planologen en verkeerskundigen moeten kennis opbouwen en de voetganger in hun programma’s en functieomschrijvingen opnemen. Maar de overheid heeft ook een rol bij gedragsverandering. Campagnes zijn waardevol, zeker in samenwerking met andere organisaties. En de overheid kan natuurlijk het goede voorbeeld geven door wandelmeetings te faciliteren voor werknemers en in te zetten in contact met burgers. Bij gemeenten gebeurt dat steeds meer.’

Als we het hebben over mobiliteit zien we in overheidsstukken dat het veel meer gaat over de auto, fiets of openbaar vervoer. De voetganger wordt vaak vergeten. Hoe kan de overheid de voetganger meenemen?
‘Dat is de precies de vraag waar de City Deal Ruimte voor Lopen zich over buigt. We hebben veel kennis te ontwikkelen op gebied van: ‘Hoe ziet de ideale voetgangersstad eruit, waar hoort het thuis in de organisatie?’ Spelende kinderen, hardlopers, recreatieve wandelaars, ouderen die een ommetje lopen zijn vaak niet te vangen in de logica van de verkeerskunde. Binnen de City Deal Ruimte voor Lopen onderzoeken we dus ook waar de voetganger in de gemeentelijke organisatie het beste gepositioneerd kan worden. Is dat mobiliteit, gezondheid, groen of economie? Bij de meeste gemeenten ontstaat er een werkgroep binnen de organisatie om samen te werken waar meer dan een portefeuillehouder nodig is. In ieder geval is het van belang dat er dedicated geld is, specifiek voor de voetganger.

Met de CityDeal ontwikkelen we kennis en creëren we fysiek aansprekende voorbeelden van de ideale voetgangersstad. Wie erbij nodig is, hoe je dat vangt in beleid met als belangrijk onderdeel Verleiden om te Lopen. We werken ook aan gedragsstimulering. Je hoopt ook dat mensen door buiten te lopen zien dat het te stenig is. Dat meer groen mooier is dan veel tegels, en dat er veel parkeerplaatsen en weinig voetpaden zijn. Dat is een prettige bijkomstigheid van een Weeting.
Het is toch ironisch dat in de sportschool steeds vaker virtuele landschappen worden ingezet tegen de verveling op cardio apparatuur, terwijl je zo de natuur in kunt. Dan heb je niet alleen beeld, maar ook geluid, geur en je voelt de zon of de wind.

Inwoners vinden trottoirs, voetpaden, maar ook groen en bankjes steeds belangrijker, daardoor wordt het voor een gemeente makkelijker om bij herinrichting van de straat die belangen mee te nemen. Als inwoners van een stad zelf de behoefte niet hebben dan werkt het niet.’

Hoe kan het netwerk van Alles is Gezondheid (verder) helpen mensen wandelend te laten vergaderen?
‘Alles is Gezondheid heeft veel ervaring met het creëren van een netwerk in de wereld van de gezondheid. Dat is een netwerk dat gemeentelijke stedenbouwers of verkeerskundigen niet zomaar hebben, hier kan Alles is Gezondheid helpen verbinden. Alles is Gezondheid kan het belang van Verleiden om te Lopen helpen bepleiten bij beleidsmakers die bezig zijn met herinrichting van de publieke ruimte. De inrichting is van cruciaal belang bij preventie van ziektes die gerelateerd zijn aan inactiviteit.

Oproep aan het Alles is Gezondheid-netwerk, deze vier stappen kan elke organisatie met relatief weinig moeite zetten:
– Integreer komend jaar een Weeting in een organisatiedag.
– Plaats de loop- (en fiets-) route van het station naar jouw organisatie prominent bovenaan bij de routebeschrijving op de website.
– Stel een kaartje met weetingroutes beschikbaar aan alle medewerkers.
– Denk 5 minuten na over hoe Weeting specifiek in jouw beroep een plek kan krijgen.’

Terug

Webinar Natuur op Recept

21 maart 2022

Op 23 maart 2022 organiseerde Alles is Gezondheid een webinar over de vraag hoe de natuur (kwetsbare) mensen kan helpen met een gezonde leefstijl en wat dat vraagt in de lokale samenwerking tussen diverse (zorg)professionals.

TERUGKIJKEN:

Natuur is goed voor lijf en brein: dat voelen mensen intuïtief goed aan. Wetenschap bewijst het ook: natuur stimuleert een gezonde leefstijl. Mensen gaan meer bewegen, ontspannen, ontmoeten en reflecteren als ze in de natuur zijn. En dat zet je natuurlijke herstelsysteem aan. Maar (kwetsbare) mensen gaan niet uit zichzelf de natuur in voor hun gezondheid. Gelukkig kan Natuur op Recept op weg helpen.

#hoedan

Niet alleen (huis)artsen schrijven al vaker natuur voor. Ook als praktijkondersteuner, diëtist, (fysio)therapeut, leefstijlcoach, buurtsportcoach of welzijnswerker kun je dat doen. Maar voor wie is Natuur op Recept geschikt? Hoe schrijf je ‘natuur’ eigenlijk voor? Wat helpt iemand (letterlijk) op weg? En hoe ziet de lokale samenwerking er uit met huisarts, buitenpsycholoog, wandel- of runningcoach?

Sprekers

In het webinar neemt Buitenpsycholoog Irina Poleacov je mee in de praktijk van het buiten begeleiden en de effecten die mensen daarvan ondervinden. Iris de Vries (huisarts en voorzitter Arts en Leefstijl) gaat in op de rol van de huisarts, het belang van de  wetenschap en praktische materialen. Adviseur Gezondheidsbevordering Brigit Hamburg van GGD Gooi en Vechtstreek laat zien hoe lokale samenwerking tussen de diverse professionals er bij Natuur op Recept er concreet kan uitzien. Moderator is Annette Postma van Alles is Gezondheid.

Slides

Bekijk hier alle slides

Bekijk relevante video’s

Meer informatie

Set materialen Natuur en Gezonde Leefstijl voor de eerstelijn (handleiding, praktijkadviezen, patiëntenfolder). Of lees de blog: Met de dokter het bos in.

Beter in het Groen: zet zich in om professionals meer bewust te maken van de gezondheidsvoordelen van natuur en patiënten bewust te verwijzen naar het groen.

Groen voor beleid: betrokken bij beleid voor groen en/of gezondheid? Bekijk hier de gezondheidswaarde van groen en hoe dit om te zetten in beleid op basis van wetenschap en praktijk.

Groen en gezond

Wil je meer weten over de relatie tussen groen en gezondheid? Kijk hier voor voorbeelden en aanpakken.

Netwerkadviseur groen

Terug

Praatplaat Natuur, de gezonde verbinding

25 november 2021

Inspiratie voor domeinoverstijgende gesprekken

Wanneer je aan de slag wilt met het vormgeven en beter benutten van natuur en groen voor de gezondheid kom je vrijwel altijd uitdagingen, dilemma’s en (onverwachte) kansen tegen.

De praatplaat “Natuur, de gezonde verbinding” brengt deze zaken in beeld. Alles is Gezondheid & Staatsbosbeheer sloegen de handen ineen vanuit de gezamenlijke behoefte een gesprekshandleiding te kunnen gebruiken. Met de praatplaat als hulpmiddel en ter inspiratie ga je het gesprek over oplossingen aan vanuit de betrokken domeinen: het ruimtelijke domein, het zorgdomein en het sociale domein. Partijen uit deze domeinen zijn nodig voor co-creatie van duurzame oplossingen. Of het nu gaat om wekelijkse wandelingen met ouderen in het lokale stadsbos, het aanleggen van een buurttuin in een ‘moeilijke’ wijk of het verbinden van een dichtbevolkte buitenwijk met het groene buitengebied. 

Waarom deze praatplaat?

De praatplaat heeft als doel het gesprek aangaan over het belang van de natuur voor een gezonde leefomgeving. De plaat is ook behulpzaam bij het proces van idee- en planvorming. Het laat de verschillende betrokken domeinen zien, maar ook mogelijke belanghebbenden, eisen en wensen én kansen.

Hoe te gebruiken?

Print de praatplaat uit op A3 of projecteer hem op een groot scherm. Laat je inspireren door je gesprekspartners en  het gesprek verloopt bijna vanzelf met behulp van de elementen in de plaat. Schrijf en teken vooral ook andere zaken op de plaat bij die tijdens het gesprek aan de orde komen. Daar is ruimte voor. Kom samen tot een ordening van de belangrijkste partners, kwesties en/of oplossingen.

Voor wie?

Iedereen met plannen rondom het benutten van natuur voor de gezondheid: natuur naar de mensen brengen of mensen naar de natuur brengen.

Wanneer gebruik je de praatplaat?

In een vroeg stadium van idee- en planvorming komt deze plaat het beste van pas. Meteen bij de eerste kennismaking helpt de praatplaat om de verschillende perspectieven helder te krijgen.

Met een beetje geluk en goede wil lukt het om bruggen te slaan en dingen voor elkaar te krijgen. Want één ding is de makers van deze plaat inmiddels duidelijk: de verschillende domeinen hebben elkaar nodig en juist co-creatie leidt tot duurzame en gewenste oplossingen.

Uitvoering: Hester Kaars, De Betekenaar

Loek Hesemans en Annette Postma, samen met Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer) initiatiefnemers van de praatplaat, gebruiken het middel inmiddels veelvuldig binnen hun werk als netwerkadviseur groen bij Alles is Gezondheid. Heb je vragen of ideeën? Neem dan contact met ze op.

Praatplaat Natuur, de gezonde verbinding

Zelf de praatplaat gebruiken als hulpmiddel en ter inspiratie?


Netwerkadviseur groen
Netwerkadviseur Groen

Terug

Video: Groene Gezonde Leefomgeving

24 september 2020

Met het netwerk Groene Gezonde Leefomgeving wordt ingezet op de gezonde kracht van de natuur. Via mooie projecten uit de praktijk in Noord-Holland zie je op welke manier de groensector met andere sociale domeinen samenwerkt om zo veel mogelijk mensen te laten profiteren van de gezonde effecten die de natuur op ons en onze omgeving heeft.

De volgende mensen en initiatieven komen in de video aan bod:

Jolanda Maas is senior onderzoeker aan de sectie Klinische Psychologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Ze houdt zich sinds 2005 bezig met onderzoek naar de helende werking van groen in de leef-, opvang-, school-  en zorgomgeving. Zij geeft aan dat er steeds meer wetenschappelijk bewijs is, dat groen werkt om zowel fysieke als mentale klachten te verminderen. Ook als sprake is van een aandoening als depressie of een angststoornis.
Meer weten?

Dorien Kotterman is eigenaar van de Groene Reiger. Het bedrijf waarmee ze projecten opzet om mensen te verbinden en laten profiteren van de natuur. Onder meer op het Landgoed Willibrordus, waar ze in samenwerking met GGZ NHN De Groene Brug ontwikkelde om via activiteiten, groene werkplekken, wandelingen en ommetjes stigma’s te verminderen en de lichamelijke en mentale gezondheid van bewoners, medewerkers en omwonenden te verbeteren.

Via Ronald van Zon maken we kennis met Gezond Natuur Wandelen. Een mooi project dat 6 jaar geleden in Haarlem en Texel van start ging en dat inmiddels loopt in 7 provincies en 50 gemeenten. Het doel is door heel Nederland een fijnmazig netwerk te hebben van de gratis natuurwandelingen zodat de impact groot wordt op gezondheid en welzijn.

Over het tiny forest in Den Helder vertelde Projectleider Peter Luijten van IVN natuureducatie.  In gemeente Den Helder worden in samenwerking met een groot aantal partners vier minibosssen geplant om de natuur dichter bij de mens en in dit geval kinderen te brengen. De natuur is goed voor mens en dier en zorgt voor meer hittebestendigheid en biodiversiteit in de stad.  Meer weten?

Jacob Spaander is verandercoach en dakboer. Hij is een van de initiatiefnemers van de Daktuin op zorgcentrum Pennemes in Zaandam. Een zorgcentrum dat via natuurinnovatieve projecten zorgt voor verbinding, activiteiten en meer gezondheid voor bewoners, medewerkers en buurtgenoten. Meer weten?

Netwerk Groene Gezonde leefomgeving, met landelijke, regionale en lokale leden, is een lerend netwerk dat vergroening en activiteiten stimuleert die zoveel mogelijk mensen en in het bijzonder kwetsbare groepen in contact brengen met de natuur. Meedoen of meer weten? Ga naar Platform Groen Kapitaal.

 

 

Netwerkadviseur groen