Contact met de natuur draagt bij aan een betere gezondheid – mentaal en fysiek. Maar… hoe ga je hier concreet mee aan de slag? Waar begin je en hoe zorg je dat patiënten en cliënten daarna zelf eigenaarschap nemen? In de rubriek ‘Groen/gezond?’ interviewen we steeds een gezondheidsprofessional die bijdraagt aan de beweging van mensen verleiden naar de natuur. In deze editie praten we met Janneke de Jong – de Vries, buitenfysiotherapeut in Tilburg.

Natuur voor Gezondheid toolkit

De toolkit Natuur voor Gezondheid is bedoeld om professionals in de eerstelijnsgezondheidszorg en welzijns- en sportsectoren snel op weg te helpen naar laagdrempelige informatie over hoe ze natuur kunnen integreren in hun werkwijze. Daarmee is er nu één centrale plek met tips, materialen, kennis en inspiratie. Van zelfzorgadvies tot behandeling buiten in een groene omgeving. De pagina is elk moment gratis raadpleegbaar voor hulpmiddelen en goede voorbeelden. Natuur voor Gezondheid is een initiatief van Alles is Gezondheid in samenwerking met Vereniging Arts en Leefstijl. Bekijk hier de inhoud.

Janneke de Jong – de Vries is buitenfysiotherapeut, oefentherapeut Mensendieck, vrouw van, en moeder van 2 kinderen. Ze groeide op tussen de bollenvelden bij de Keukenhof. Altijd buiten spelen: ‘met een bootje in de sloot en in het weekend (verplicht) wandelen in de duinen, bos of aan het strand. Voor mij heel normaal en nooit bij stilgestaan.’ Tot ze ideeën kreeg over fysiotherapie en oefentherapie aan huis zonder praktijkruimte. Wat voor verschillende leefomgevingen waren er allemaal (in te zetten)?

Oefening in eigen huis

Met 20+ jaar ervaring als oefentherapeut Mensendieck en 15+ jaar als fysiotherapeut is Janneke’s werkwijze steeds verder ontwikkeld. ‘Na twee zwangerschappen zat ik niet goed in mijn vel en ging ik veel wandelen. In die wandelingen zocht ik de plukjes natuur in mijn omgeving op. Pas toen werd ik me echt bewust van de (grote) behoefte aan natuur, buiten zijn en bewegen.’ Toen ook cliënten merkten dat wandelend kennismaken en behandeling in eigen omgeving waardevol was, begon ze aan haar ontwikkeling tot buitenfysiotherapeut. ‘Het eerste idee ontstond in 2012 al. We oefenden een oefening bij een patiënt thuis. Dat bleek daarna veel beter geoefend door die persoon, dan als ik een oefening in de klinische praktijk uitlegde. Thuis op eigen stoel oefenen is kennelijk zo anders, dat de patiënt het sneller overneemt.’

De achtertuin in

Gaandeweg ging Janneke steeds meer naar buiten met haar patiënten. De achtertuin in, of naar het park om de hoek. ‘De ontspanning van het buiten zijn kwam er zo als extra effect bovenop. Bovendien bleek buiten bewegen makkelijker. Misschien had de fysiotherapie meer impact in iemands eigen, vertrouwde omgeving?’ Ze noemt het voorbeeld van een meneer die graag in de tuin werkte, maar daar vanwege rugklachten en een operatie niet goed mee omging. ‘Toen ben ik tijdens zijn revalidatie met hem zijn tuin in gegaan, om daar de oefeningen te doen en te werken aan zijn herstel. Anders zou hij het toch wel doen, met alle risico’s van dien. Dan liever samen, op een goede manier. Hij kan nu weer leuke dingen doen, revalideerde in zijn eigen tuin én het valrisico is voorkomen.’

Voordelen van werken in de natuur

Janneke noemt vier toegevoegde waarden van werken in de natuur, in plaats van binnen:

1. Variatie in natuur: ‘het helpt om gevarieerd te bewegen, om niet steeds dezelfde beweging te maken. In de natuur zijn geen twee oppervlaktes gelijk, en je hebt te maken met verschillende weersomstandigheden. Daardoor is het herstel veel completer en breder.’
2. De ontspannende, rustgevende werking is actief onderdeel geworden van het proces: ‘de ontspannende werking van buiten zijn helpt altijd bij makkelijker kunnen bewegen en herstellen.’
3. Creativiteit en variatie: ‘de meerwaarde van natuur zit ook creativiteit en variatie in soorten bewegingen. Ik zet van alles in als oefeninstrument: takken, een hekje, boomstammen. Ik kijk op die manier sterk naar natuurlijke bewegingen. Waar is de mens op gemaakt qua bewegen? Zitten op de grond of op een steen is dan natuurlijker dan op een stoel. Hekje? Er omheen, overheen of onderdoor. Zou je makkelijk moeten kunnen, daar zijn we op gemaakt. Zo gebruiken we de natuur als sport-gymzaal.’
4. Automatische effecten: ‘Er zijn natuurlijk nog veel meer voordelen aan buiten zijn die ik niet actief gebruik, maar die wel mooi meegenomen zijn. Bijvoorbeeld het bloeddrukverlagende effect.’

Deze optelsom levert meerwaarde voor de patiënt: behandelingen hebben blijvend impact omdat de mensen die bij Janneke komen zelfherstellend vermogen opbouwen. ‘Zo hebben ze mij niet meer nodig. Mijn doel is altijd geweest om mezelf overbodig te maken. Ik loop letterlijk en figuurlijk een stukje mee en help daar waar het nodig is. Maar daarna kan iemand het zelf.’

Effect natuur op fysieke gezondheid

Er wordt veel gedeeld over het effect van natuur op mentale gezondheid, maar juist ook fysiek heeft buiten oefeningen doen veel impact. ‘Natuur heeft voordelen op het gebied van bloeddruk, spierspanning, en algemene pijn. En dan niet alleen pijnbeleving, maar echt pijndemping. Mensen krijgen meer gedaan buiten. Er is positieve afleiding, de stofjes uit de natuur hebben een positieve werking op beweging, en het daglicht op de stemming. Fysiotherapie in de natuur is erg toegankelijk. Je hoeft niet op zoek naar een stuk ongerepte natuur, je mag veel kleiner denken. Wat is er aan parkjes in je eigen wijk?’

Ja, beaamt ze, in de duinen bewegen heeft misschien een ander effect dan in een stadspark. ‘Maar ik heb ook cliënten die thuisgebonden zijn en misschien eens in de zes weken naar buiten gaan voor een pedicure. Die mensen hebben niets aan oefeningen in het bos, maar wel aan zo’n klein stapje. Een paar keer goed ademen in de deuropening heeft voor hen dan écht effect.’ Ze raadt aan om creatief te denken. Wat kun je zien en vinden in de omgeving om je heen?

Buitenfysio niet gecontracteerd

Financieel gezien wordt de behandeling betaald door de patiënt: de buitenfysio is niet gecontracteerd bij zorgverzekeraars. Dat kan namelijk alleen als je praktijkruimte hebt, en dat wil Janneke niet. ‘Via de aanvullende verzekering is het deels vergoed. Ik merk dat de patiënten op ’t eerste oog vinden dat het best wat geld is. Totdat ze merken dat ze vrij snel zelf aan de slag kunnen. Omdat ze in hun eigen tuin of wijk terecht kunnen, voelt het herstel laagdrempelig. Ze hebben dan geen reistijd, en combineren nut en ontspanning. Er zijn dan weinig sessies nodig, dus uiteindelijk zien ze de meerwaarde wel.’

Zien huisartsen de meerwaarde van buitenfysio?

Hoe gaat de samenwerking met andere zorgverleners, zoals huisartsen? Initiatief vanuit een groene omgeving werkt niet, denkt Janneke. ‘Huisartsen staan in mijn beleving meer open voor een fysiotherapeut dan een ‘groene’ aanbieder of een trainer. Omdat ze bekend zijn met de competenties van een fysiotherapeut, mag ik langskomen om mijn ideeën te delen. Zorgmedewerkers in de eerstelijnszorg willen logica, wetenschap en onderbouwing zien.’
In haar plaatselijke gezondheidscentrum, waar Janneke’s kantoor huist, is een tuintje. Die wil ze, samen met andere zorgverleners, vergroenen om ook in te zetten. Er zijn nu vier huisartsenpraktijken aanwezig in het gezondheidscentrum, die ze gaandeweg allemaal meekrijgt. ‘Ze krijgen tussendoor mee wat de effecten zijn van de buitenbehandelingen en horen de positieve terugkoppeling in de wandelgangen. Dit maakt ze nieuwsgierig. Vooral de jonge garde huisartsen vindt deze ontwikkeling interessant.’

Wat zou een huisarts dan over de streep trekken om aan groene zorgverlening te denken? ‘Ik sprak een huisarts die enthousiast werd van het idee, maar voor huisartsen is het belangrijk dat het geen extra tijd, moeite of aandacht kost. Hij vindt natuur wel een grote toevoeging binnen de zorg. Wat voor hem goed zou werken is als het in het Zorgdomein geïntegreerd kan worden. Dus als hij iemand naar fysiotherapie wil verwijzen, dat ‘natuur’ dan ook in het rijtje van opties zou staan.’

Aanbod vanuit intrinsieke motivatie

Dus wat is er nodig om zorg in de natuur breder te kunnen aanbieden? ‘Dat zorgverleners het vanuit hun eigen intrinsieke motivatie, zelf gaan ervaren. Natuur en gezondheid wordt steeds meer gecombineerd, bijvoorbeeld buitenpsychologen die sessies buiten organiseren. Daar word ik erg enthousiast van. Buiten zijn is essentieel in gezondheid, en dus in herstel.’

Een gezonde werkcultuur in ziekenhuizen is het fundament van goede zorg, maar juist die cultuur laat helaas op nog steeds veel plekken te wensen over. Macht, hiërarchie en respectloos gedrag spelen al te vaak nog op de werkvloer. Margot van Genderen (Algemeen Bestuurslid De Geneeskundestudent), Banu Özbakir (Algemeen Bestuurslid De Geneeskundestudent) en Wico Mulder (jeugdarts Adolescenten, Arts M&G en adviseur Mentale Gezondheid en Welbevinden bij Alles is Gezondheid) schreven een artikel voor Medisch Contact.

Toxische cultuur is structureel probleem

Uit het artikel: ‘Uit recent onderzoek van De Geneeskundestudent (2024) blijkt dat één op de acht geneeskundestudenten tijdens hun coschappen te maken krijgt met ongewenst gedrag, hierbij zijn medisch specialisten vaak betrokken zijn. Eerdere onderzoeken bevestigen dat de toxische cultuur in de zorg geen incident is.

De persoonlijke ervaring van Mulder (co-auteur) van bijna twintig jaar geleden maakt dit pijnlijk duidelijk. Als jonge, bevlogen arts in opleiding werkte hij in een omgeving waar intimidatie en machtsmisbruik gangbaar waren. Uiteindelijk besloot hij te stoppen met zijn opleiding. Jaren later kwamen deze misstanden aan het licht en kregen ze aandacht in de media.

Andere persoonlijke verhalen onderstrepen deze bevindingen. Een van de auteurs werd door een gynaecoloog uitgemaakt voor ‘slechtste coassistent ooit’ en tijdens een operatie vernederd. Dit soort gedrag wordt door de dader vaak niet als uitzonderlijk ervaren, wat het probleem structureel maakt. In de Zembla-podcast Onveilige Artsen (2024) en een enquête van Medisch Contact wordt grensoverschrijdend gedrag in de zorg breed uitgemeten. Meer dan 30% van de artsen meldt ooit grensoverschrijdend gedrag te hebben ervaren, variërend van denigrerende opmerkingen tot ernstige incidenten die onder het strafrecht kunnen vallen.

Veilige werkomgeving cruciaal

Deze cijfers tonen aan dat eerdere pogingen om de werkcultuur te verbeteren onvoldoende effectief zijn. Een veilige werkomgeving is niet alleen een kwestie van fatsoen, maar ook cruciaal voor het behoud van zorgpersoneel en bovenal; de kwaliteit van zorg.’

Wat is de impact van zo’n giftige werkcultuur, en wat zijn de concrete stappen die we kunnen nemen in het verbeteren hiervan? Lees het hele artikel op Medisch Contact.

Expertwebinar over veilige werkcultuur

Naar aanleiding van het artikel in Medisch Contact organiseert Alles is Gezondheid samen met De Geneeskundestudent 18 maart een webinar over dit onderwerp. Een gezonde werkcultuur in ziekenhuizen, praktijken en instellingen is het fundament van goede zorg, maar juist die cultuur laat helaas op nog steeds veel plekken te wensen over. Praat je hierover mee?

Laten we onze (toekomstige) jonge dokters empathisch ondersteunen en gidsen zodat zij kunnen gaan floreren als goede dokter. Wat kunnen we doen om deze cultuurverandering in te zetten? Het expertwebinar op 18 maart biedt een kans om verder in gesprek te gaan en samen te werken aan een veilige werkcultuur in de zorgsector. Het webinar wordt gemodereerd door Wico Mulder. Sprekers in het panel zijn o.a. chirurg Marijn Houwert, staflid traumachirurgie en opleider Heelkunde bij het UMCU. Hij startte op 21 januari met De Vereniging voor Arts en Auto (VvAA) een campagne voor gelijkwaardige samenwerking in de zorg.

Cultuurverandering via de jonge arts

Het evenement Cadeau voor de Co en de A(n)io (CvC&A) draagt ook bij aan cultuurverandering. Dit initiatief van Alles is Gezondheid, in samenwerking met diverse medisch specialisten, De Geneeskundestudent en Student en Leefstijl, richt zich op het versterken van jonge artsen door hen te leren hoe ze grenzen kunnen aangeven en goed voor zichzelf kunnen zorgen. De vierde editie vindt plaats op 10 mei 2025.

Op 29 januari 2025 kwam voor de tweede maal een bevlogen gezelschap samen via Missie Mentaal om te onderzoeken hoe we via verandering in het onderwijs jongeren mentaal meer veerkracht kunnen meegeven. De nadruk van de bijeenkomst lag op doen.

Onder het motto ‘Groot dromen, klein beginnen’, gingen deelnemers van verschillende organisaties met elkaar aan de slag, waarbij ze over hun eigenbelang heen stapten. Vanuit de verschillende invalshoeken zijn inzichten gedeeld en acties bedacht, waarbij de kennis, netwerken en vaardigheden van de deelnemers elkaar aanvulden. We delen kort de geleerde lessen, tips, acties en oproepen.

Tips en geleerde lessen

1. Ontwerp je iets voor jongeren? Betrek jongeren dan als gelijkwaardige partner vanaf het begin. De NJR – koepel van 41 jongerenorganisaties – is een uitstekende keuze als samenwerkingspartner. Doe vast je voordeel met hun Bouwstenen voor betekenisvolle jongerenparticipatie.
2. Samen kom je verder dan alleen. Op zoek naar werkvormen om samen te werken aan verandering? Check dit Trello bord voor inspiratie, werkvormen en leesvoer.
3. Pas op voor betutteling. Als er rond mentale gezondheid lesprogramma’s met bijbehorende verplichtingen komen, is het risico groot dat jongeren het als betuttelend ervaren. Oproep: wees ervan bewust dat de focus op (mentaal) welzijn door jongeren als onoprecht ervaren kan worden. Zie, mede daarom: punt 1.
4. Vergeet de mentale gezondheid van docenten niet. We spreken voornamelijk over het onderwijs anders organiseren om jongeren mentaal gezonder te maken. Maar diezelfde ambitie zou natuurlijk ook moeten gelden voor docenten.
5. De Vraagbaak. Het onderzoekspanel van NJR Hoofdzaken en het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie peilde waar jongeren met psychische klachten tegenaan lopen bij het volgen van onderwijs. Hoe was dit op hun middelbare school en (vervolg)opleiding? En wat hielp hen? Lees hier de reacties van 39 jongeren.
6. Er is behoefte aan een structurele geldstroom voor mentale gezondheid. Dit vraagt om samenwerking tussen ministeries volgens het Health in All Policies-principe. Hoewel er voldoende financiële middelen zijn, is het budget versnipperd en vaak gekoppeld aan specifieke programma’s, zoals VSV. We zouden breder moeten kijken naar hoe investeren in mentale gezondheid binnen het onderwijs, bijvoorbeeld ook bijdraagt aan Positieve Gezondheid op de werkvloer.
7. Mentale gezondheid in onderwijstaal. Het is belangrijk dat scholen inzien dat preventief werken aan mentale gezondheid effect heeft. Om dat voor elkaar te krijgen is het van belang dat we kunnen aantonen wat het oplevert en dat dat gebeurt in de taal van het onderwijs. Kunnen we onderbouwen dat preventieve inzet in het onderwijs leidt tot minder individuele zorgvragen, zowel binnen het onderwijs als in de zorg?
8. Heb je een initiatief of lesprogramma? Help scholen om de aandacht voor mentale gezondheid structureel in hun aanbod te verwerken. Ontlast hierbij zoveel mogelijk de leerkrachten en neem ze helemaal mee in de werkwijze zodat ze dit ook zelf kunnen uitvoeren. Pas de vorm aan zodat leerkrachten en jongeren zich er goed in kunnen vinden. Dat verschilt per school. Is de aanpak goed geborgd? Vanuit dit punt kun je jezelf stapsgewijs terugtrekken, totdat de school op z’n eigen benen verder kan gaan.

Acties

Vanuit de verschillende invalshoeken zijn ook acties bedacht.

1e Actie.         

• Kennis en vaardigheden bundelen. Hoe kun je het bestaande onderwijs zó inrichten dat het bijdraagt aan welzijn (zonder daar aparte lesprogramma’s voor op te tuigen)? Wat zeggen wetenschaps-, praktijk- en ervaringskennis hierover?
• Kartrekkers: NJI en Tilburg University.

2e Actie.         

• Lerarenopleidingen en -opleiders helpen de juiste kennis en vaardigheden rondom mentale gezondheid in het onderwijs te verkrijgen en dit hoog op de agenda te zetten.
• Kartrekkers: Paul Bakkum, therapeut, met Gabrielle van InHolland.

3e Actie.

• Doetank 2.0. Hoe kan de doetank impact maken, verbinden en duurzaam blijven?
• Kartrekkers: Wilfred Dijkstra , Wico Mulder van Alles is Gezondheid en Wessel Kok (CAOP). Meehelpen met het organiseren van de volgende Doetank? Laat het ons weten!

4e Actie.         

• Een netwerk voor leraren en docenten starten die het systeem van binnenuit willen veranderen. Mensen die weerstand weten te omzeilen. Mensen samenbrengen, succesverhalen vertellen, helpen om samen meer impact te maken.
• Kartrekkers: nog niemand. Wie adopteert dit idee?

Oproepen

Wil je bijdragen aan de beweging richting betere mentale gezondheid, maar weet je nog niet hoe? Hieronder doen we 3 oproepen.

• 1e Oproep:     
  Structureel geld. Wie kent een financieel wonder met ervaring in het overheidsdomein? In eerste instantie om inzichtelijk te maken wat er is of gedaan kan worden om mentale gezondheid in het onderwijs te financieren.
• 2e Oproep:     
  Sociaal ontwerp met stakeholders. Door Avans/Shane you know en Nomads of change wordt gezocht naar bondgenoten om met belangrijke sleutelfiguren en organisaties in het onderwijs via sociaal ontwerp aan mentale veerkracht te werken.
• 3e Oproep:    
  Praktijkgericht netwerk. Indekerngezond bouwt aan een praktijkgericht netwerk waarin onderwijsprofessionals elkaar vinden, uitwisselen en inspireren rondom Positieve Gezondheid in het onderwijs, in de regio Utrecht Leidsche Rijn, Vleuten-de Meern. Tips, geleerde lessen en bondgenoten zijn welkom!Heb je antwoord op een van deze oproepen, een idee, een suggestie of een waardevol contact? Geef dit dat door via de Doetank Mentale Gezondheid in het onderwijs-LinkedIN-groep. 

Samenwerking

Doe-tank Mentale Gezondheid in het Onderwijs is een initiatief van Missie Mentaal (een initiatief van Alles is Gezondheid) met medewerking van ‘Psychologie in het Onderwijs’. Missie Mentaal versterkt de beweging van mensen, organisaties en samenwerkingsverbanden die zich inzetten om mentale gezondheid in Nederland te verbeteren, met steun van het ministerie van VWS.

Sommige werkgevers zeggen: ‘Mijn CAO is af, alles staat er in’. Maar het is de verbinding met gezondheid die vaak mist. De whitepaper ‘Naar integraal beleid van werk en gezondheid’ is bedoeld voor iedereen die hier echt mee aan de slag wil. Het is met name voor diegenen die veelal vanuit werkgeversperspectief, HR, Arbo en veiligheid, verantwoordelijk zijn voor het organiseren van gezond en veilig werken.

De inhoud is tot stand gekomen in gesprek met werkgevers uit actieleernetwerken van iPH, Alles is Gezondheid en CAOP; waaronder drie regionale en twee sectorale netwerken, het MKB en het netwerk-1000+ werkgevers. Dit zijn tijdelijke werkgeversnetwerken om samen te leren, te ontwikkelen én ervaringen met werk & gezondheid te delen.

Werk & gezondheid zichtbaar maken

Een van de belangrijkste bevindingen uit de gesprekken en bijeenkomsten is behoefte aan ondersteunende en verbindende teksten om werk & gezondheid binnen de organisatie zichtbaar en herkenbaar te maken.

Binnen het HR-veld is al veel, heel veel ontwikkeld. Er bestaan talloze afspraken, regelingen en instrumenten. Sommige werkgevers zeggen dan ook ‘Mijn CAO is af.’ Dat is wellicht vaak het geval, maar het is de verbinding die mist. HR is toe aan de volgende stap: samenhang brengen in alle activiteiten die bijdragen aan gezondheid. ‘Kralen rijgen aan de ketting van gezondheid’. Met deze whitepaper willen wij aan die behoefte tegemoet komen.

Download de whitepaper

Benieuwd naar het waarom en hoe? Wil je graag aan de slag met het integraal organiseren van gezond werkgeverschap? Download dan de whitepaper.

In de herfst van 2024 vond de eerste kennissessie Groen en Gezondheid plaats, georganiseerd voor en door het werkteam van Groene Cirkel Groene Gezonde Stad. De bijeenkomst werd gehouden in het sfeervolle Greens in the Park in Den Haag. Het doel? De verbinding tussen gezondheid, biodiversiteit en klimaatadaptatie binnen gemeenten versterken en gezondheid integraal onderdeel maken van groen beleid.

De dag begon met een warm welkom van dagvoorzitter Karine van ’t Land van Koepel Arts en Maatschappij en Gezondheid. Met ruim 30 deelnemers, waaronder beleidsmakers, experts en betrokkenen uit zowel het sociale als ruimtelijke domein, was deze eerste bijeenkomst een groot succes. De sessie bood een combinatie van inspirerende presentaties, praktijkvoorbeelden, bruikbare tools en een interactieve workshop. De centrale boodschap: maak gezondheid onderdeel van het groenbeleid!

Betrek gezondheid bij groen en klimaatadaptie

Annette Postma, netwerkadviseur Groen bij Alles is Gezondheid, benadrukte in haar sessie:
‘Het integreren van expliciete gezondheidsdoelen bij vergroening is een absolute win-win! Het biedt niet alleen een kans om bewoners en professionals binnen gemeenten te inspireren, maar ook om ze écht met elkaar te verbinden. Gezondheid is het resultaat van groen. Betrek daarom gezondheidsprofessionals als volwaardige partners en werk vanaf het begin samen aan integrale plannen. Alleen zo creëren we een gezonde, toekomstbestendige omgeving voor mens en natuur!’

De rol van Alles is Gezondheid binnen Groene Cirkel Groene Gezonde Stad is het ondersteunen van deze missie door te verbinden, inspireren en expertise in te brengen. Als netwerkplatform brengt Alles is Gezondheid kennis, partners en tools samen om gezondheid expliciet te integreren in groen- en klimaatadaptief beleid. Tijdens deze kennissessie medegeorganiseerd door Alles is Gezondheid benadrukten we de win-win van een groenere en gezondere leefomgeving.

Natuurinclusieve inrichting van de stad

Vervolgens nam Lotte Vroomans van Naturalis ons mee in hoe een natuurinclusieve inrichting van de stad de biodiversiteit versterkt en kan bijdragen aan gezondheid. ‘De eikenprocessierups bijvoorbeeld kan schadelijk zijn voor de gezondheid van de mens. In een ongezond ecosysteem kan de rups uitgroeien tot een plaag. Huismussen eten eikenprocessierupsen. Maar hoe krijg je de huismus naar de stad? Daarvoor moet je voldoen aan de 5V’s: voedsel, veiligheid, vocht, voortplanting, verbinding. Zo creëer je de optimale omstandigheden voor de huismus. En daarmee een gezond ecosysteem.’

Maike Warmerdam gaf een toelichting op de zevende editie van de StraaDkrant, een initiatief dat zich richt op het ontwerpen van gezonde, klimaatbestendige straten in Nederland. Warmerdam: ‘Deze editie legt de nadruk op het potentieel van Nederlandse straten om bij te dragen aan een gezonder leefklimaat. De publicatie verkent concrete oplossingen voor klimaatadaptatie en biodiversiteit in stedelijke gebieden, waarmee straten niet alleen functioneel, maar ook ondersteunend voor de gezondheid van bewoners kunnen worden ingericht. Daarover meer in  webinar de gezonde straaD: Een betere gezondheid ligt op straat.’

Gezonder en klimaatbestendiger

Gemeente Dordrecht werkt aan het groener, gezonder en klimaatbestendiger maken van de stad. Op Staart Oost werkt de gemeente samen met bewoners en andere stakeholders aan een Groene Gezonde Staart. Annemarie Lammers: ‘We werken aan drie speerpunten: klimaatadaptatie, biodiversiteit en gezonde leefomgeving. Het doel is om hier een wijk te creëren die fijn en gezond is om in te leven. Daarbij zetten we in op een groenblauwnetwerk van speel-, beweeg- en ontmoetingsplekken. Om dit voor elkaar te krijgen is samenwerking tussen het ruimtelijke en het sociale domein heel belangrijk.’

Tijdens zijn workshop deelde Paul Dijkman waardevolle inzichten over het ontwerp van een groene leefomgeving: ‘Een groene ruimte moet uitnodigen tot gebruik, aansluiten bij de behoeften van bewoners, hittestress bestrijden en biodiversiteit stimuleren. Denk aan toegankelijkheid, variatie in beplanting en het creëren van schaduwrijke plekken.’

Werkwijze en uitkomsten

Bij de interactieve workshop kregen deelnemers de kans om mee te denken over gemeentelijke casussen en samen oplossingen te verkennen. In de workshop van Paul Dijkman werd o.a. ingezoomd op de praktische aspecten bij het aanleggen van een groene omgeving, zoals:

• De balans tussen gebruiksvriendelijkheid en biodiversiteit
• Het creëren van groene sociale plekken
• Het inzetten van groen om hittestress te verminderen
• Het belang van maatwerk per wijk of gebied

Een goedbezochte start met een belofte voor vervolg. De middag eindigde met een borrel, waar volop werd nagepraat en ideeën voor vervolgbijeenkomsten werden gedeeld. De eerste sessie markeert een solide begin van een gezamenlijk traject om groen en gezondheid samen te brengen in beleid en praktijk.

Op zaterdag 16 november 2024 vond de derde editie van het evenement Cadeau voor de Co & A(n)io plaats. Het initiatief, georganiseerd door Alles is Gezondheid en partners, bood coassistenten en a(n)ios een uniek moment om stil te staan bij een vraagstuk dat velen van hen bezighoudt: hoe blijf je trouw aan jezelf in een complexe en veeleisende medische wereld? Ook deze 3e editie was weer een waardevolle dag vol inspiratie, reflectie en verbinding.

‘Deze dag heeft me geholpen om weer contact te maken met wat écht belangrijk is. Het heeft me geleerd om mijn eigen wijsheid te omarmen en de mens achter de patiënt te zien.’

Een dag met impact

Het doel van het evenement is om toekomstige of reeds jonge medici aan te moedigen om op hun eigen voorwaarden dienstbaar te zijn aan gezondheid. Het besef dat een dokter die goed voor zichzelf zorgt, beter voor anderen kan zorgen, vormt de rode draad. Dit door je aandacht naar binnen te keren en je innerlijke rust en wijsheid te leren ontdekken.

De dag bood een afwisselend programma met inspirerende sprekers, interactieve sessies en momenten van verbinding in de buitenlucht. Deelnemers kregen inzichten en praktische handvatten om balans te vinden tussen persoonlijke en professionele groei.

Deelnemers reageerden enthousiast:

• ‘Bedankt voor het aan het denken zetten. Erg inspirerend en verbindend. Ik voel mij nu minder alleen in mijn zoektocht naar mijzelf en hoe verder in ‘het systeem’.’
• ‘Heel inspirerend! Ik ga maandag met nieuwe hoop weer aan de slag (die was ik de laatste maanden van mijn coschap verloren).’
• ‘Het wandelen en buiten zijn was zo fijn. Extra thumbs up voor Balou (de hond van Wico)!’

Hoogtepunten uit het programma

De dag bracht een rijk scala aan inspirerende sessies en praktische inzichten:

• Banu Özbakir en Margot van Genderen (de Geneeskundestudent) vertelden over mentale veerkracht en het vinden van balans tijdens de studie geneeskunde.
• Janine Schimmelpenninck (Natural Skills Psychologie) gaf verdieping aan zelfbewustzijn en authentieke menselijkheid.
• John Musterd (Labyrint coach) bood unieke inzichten in het volgen van je innerlijke kompas via het lopen van een labyrint.
• Giliam Kuijpers (oprichter Medgezel) deelde over de onmisbaarheid van verbinding en empathie in de zorg.
• Ehsan Natour (cardioloog-thoracaal chirurg) vertelde persoonlijke verhalen over balans, de reis van de patiënt naar herstel en authenticiteit in het werkveld.
• Wico Mulder (dagvoorzitter) begeleidde de dag met humor en deelde waardevolle persoonlijke inzichten over persoonlijke groei en veerkracht, waarbij ook zijn hond Balou een verbindende rol speelde.

Verbinding als rode draad

Het evenement bood meer dan inspiratie; het was een aanmoediging om het werk als arts op een eigen, betekenisvolle manier vorm te geven. Vanuit de kracht van authenticiteit en vertrouwen in de eigen weg, maakten de deelnemers een stap naar duurzame verandering, voor zichzelf én de gezondheidszorg.

Een cadeau voor de toekomst

Met dit evenement willen Alles is Gezondheid en de sprekers niet alleen een cadeau gegeven aan de coassistenten en a(n)ios, maar ook een boodschap uitgedragen: het pad naar een meer gezonde samenleving en gezonde gezondheidszorg begint bij jezelf. Begin 2025 volgt de 4e editie en gaan we in aanloop en op de dag zelf nog meer samenwerken met De Geneeskundestudent en Student en Leefstijl.

Benieuwd naar meer, wil je deelnemen? Hou dan de website in de gaten.

En psst.. binnenkort verschijnt er een artikel van Wico Mulder samen met Margot van Genderen & Banu Ozbakir (De Geneeskundestudent) in Medisch Contact over de waarde en impact van een (on)gezonde werkcultuur in de zorg. To be continued!

Hoe creëren we de ultieme gids naar gezondheid, één die ervoor zorgt dat mensen in de buurt op een makkelijke manier aan hun gezondheid kunnen werken? Dat is de opgave van PLUK, de gids naar gezondheid opgezet door Alles is Gezondheid, iPH en HANNN. Deze gids is gebaseerd op het gedachtegoed van Positieve Gezondheid. Op het Alles is Gezondheid jaarcongres VER-DWALEN gingen we in gesprek. Wat is nu voor jou de ultieme gids naar gezondheid?

Dit is PLUK

PLUK is een platform gericht op het welzijn van iedereen. Het platform verbindt de digitale wereld aan de leefwereld van mensen. Via de vragenlijst van Mijn Positieve Gezondheid en het spinnenweb komt iemand erachter wat hij of zij nodig heeft om gezonder, veerkrachtiger en/of gelukkiger te worden. PLUK biedt vervolgens inzicht en handelingsperspectief in de eigen omgeving via lokaal aanbod van partijen in de buurt. Gezond gedrag wordt beloond met kortingen op gezonde producten en diensten uit de eigen regio. Daarmee is PLUK voor iedereen de gids naar leuke, passende en gezonde mogelijkheden in de buurt. En als gemeente, organisatie of bijvoorbeeld zorginstelling kun je ook werken met PLUK en met bijvoorbeeld inwoners of patiënten aan hun veerkracht en welzijn werken. Via het platform kun je hiervan de impact monitoren en bijsturen.

De Gids naar Gezondheid in ‘het echte leven’ in Hilversum

In de sessie ‘Gids naar Gezondheid: Case Hilversum’ leggen collega Janny de Boer van Alles is Gezondheid en projectleider (MijnPositieveGezondheid en Campus Zonnestraal) Sanne Kok uit hoe ze de gids inzetten op Campus Zonnestraal, in Hilversum. Met Positieve Gezondheid als werkzame stof en het verbinden van ‘het echte leven’ en de digitale wereld. Partners Ton Baan en René Katerberg van MeYouWeDo, die de activiteiten op Campus Zonnestraal begeleiden, en Berny de Vries van WijkConnect, ontwikkelaar van het digitale platform, springen bij vanuit hun expertise.

Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, die verder rijkt dan alleen niet-ziek zijn, uitgewerkt in zes dimensies. Met die bredere benadering draag je bij aan het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Janny: ‘Hoe gaat het met jouw gezondheid? Is er misschien iets dat je zou willen veranderen? PLUK gidst je naar mogelijkheden dichtbij jou in de buurt. Welke vervolgstappen kun je maken? Misschien wil je wel meedoen aan challenges waarmee je beloond wordt voor gezonde producten of diensten.’

Verschillende mensen komen samen

‘Het is work in progress,’ legt Sanne uit, ‘en Campus Zonnestraal is een goede plek om te experimenteren. Hier komen daadwerkelijk verschillende mensen samen: inwoners, professionals van organisaties op de Campus, maar ook mensen uit de wijk eromheen en wandelaars die Zonnestraal doorkruisen.’ Op dit landgoed, waar vroeger het beroemde sanatorium honderden tuberculosepatiënten onderdak bood, krijgt de gids naar gezondheid gestalte. ‘Met de partners van het landgoed en een aantal digitale partners hebben we de handen ineengeslagen.’ Bekijk hier de gids van Campus Zonnestraal.

Er zijn tijdens de sessie mensen aanwezig vanuit gemeenten, de GGZ, natuurorganisaties en creatieve sector. Waar denken zij aan bij een gids naar gezondheid, wat moet het zijn?

• ‘Een gids die jou leert gidsen.’
• ‘Hoe kan de gids nog prikkelen in een tijd die zo vol zit met uitingen?’
• ‘De gids als ecosysteem dat vanzelf werkt, inclusief alle mensen om je heen.’
• ‘Een gids met concrete tools om aan de slag te gaan.’
• ‘Een inspiratiebron.’
• ‘Een sociale kaart. Niet een taai document dat je moet bijhouden, maar een community die in verbinding staat.’
• ‘Een gids als blauwdruk voor heel Nederland.’
• ‘De buitenruimte als gids voor mensen, gezonde activiteiten en samenzijn.’
• ‘De gids als een soort coach om je eigen coach terug te vinden, samenredzaamheid.’
• ‘De gids moet misschien geen boekje met ‘taken’ of ‘moetjes’ worden, maar een ecosysteem van overdraagbare verhalen.’
• ‘Ik ben benieuwd.’

Hoe kunnen we samenwerken voor persona Henk uit de wijk?

Sanne legt de gids uit aan de hand van persona Henk, die in de wijk woont. Dit biedt genoeg stof tot nadenken. Hoe kunnen we samenwerken in de regio zodat Henk geholpen wordt? Berny van WijkConnect toont het digitale platform, waarop je de vragenlijst van Positieve Gezondheid kunt invullen en ook het wijkaanbod kunt vinden. Het is een voor-en-door model, waarop zorgaanbieders, maar ook mensen die yogalessen aanbieden en wijkbewoners die samen willen wandelen, zelf een agenda met activiteiten kunnen bijhouden.

Henk kan dan, naast het zien van de activiteiten, sport, evenementen, zorg en buren op het digitale platform van de Gids naar Gezondheid, bijvoorbeeld ook challenges aangaan om punten te verzamelen. Die punten zou hij dan weer kunnen inruilen om iets aan te schaffen dat hem helpt, bijvoorbeeld fysiotherapie. Er komt een vraag vanuit het publiek. ‘Waarom zouden we mensen op deze manier belonen?’ ‘Het vergoeden van gezondheid is een incentive,’ legt Sanne uit, die stimuleert iemand daadwerkelijk aan de slag te gaan. Het is niet voorwaardelijk. Het doel is om samenredzaam te zijn.’

Berny: ‘Het zou top zijn als we talenten van bewoners zelf kunnen inzetten, zodat bewoners elkaar kunnen helpen.’ Mensen verbinden vanuit verschillende perspectieven. Is er misschien iets dat je zou willen veranderen in je gezondheid? PLUK gidst je naar mogelijkheden dichtbij jou in de buurt. Welke vervolgstappen kun je zetten?

Doe je mee?

Alleen samen kunnen we effectief stappen zetten naar een gezonder Nederland. We nodigen jou uit om met ons mee te denken en doen. Heb je ideeën of werk je aan een initiatief dat bij kan dragen aan PLUK de Gids naar Gezondheid? Laat het ons weten en neem contact op met Janny de Boer via Janny.de.Boer@allesisgezondheid.nl, Sanne Kok via s.kok@iph.nl of Daniëlle Bekkering via danielle.bekkering@hannn.eu.

PLUK is een initiatief van Alles is Gezondheid, institute for Positive Health en regionaal netwerk HANNN.

Wat is nodig om digitaal mee te kunnen doen in de wereld van zorg en welzijn? Waar zoeken mensen hulp als ze er niet uitkomen? Op 7 november kwamen we bij elkaar voor een inspiratiesessie ‘Taal maakt gezonder: Toegankelijke Digitale Zorg en Welzijn’. De Alliantie Digitaal Samenleven heeft als doel om de digitale inclusie te bevorderen. Daarvoor werkt ze samen met overheid, maatschappelijke en private organisaties en ervaringsdeskundigen. Een combinatie van inzichten uit veldonderzoek en co-creatie met de deelnemers leverde waardevolle perspectieven op.

De dag werd georganiseerd door de inspiratiegroep ‘Taal maakt gezonder’, waarvan Alles is Gezondheid medevoorzitter en ambassadeur is.

Met de toenemende digitalisering van de zorg nemen ook de uitdagingen toe. Steeds meer zorgprocessen verlopen digitaal, van afspraken maken tot toegang tot medische gegevens. Het Integraal Zorgakkoord (IZA) stelt ambitieuze doelen, zoals hybride zorg en het recht op digitale inzage in patiëntgegevens vanaf 2025. Maar wat als je de taal niet machtig bent of de digitale vaardigheden mist? Dit probleem wordt steeds prangender, zeker nu blijkt dat mensen vaak geen formele hulp zoeken en afhankelijk zijn van familie of vrienden.

Wat het onderzoek liet zien

De Alliantie Digitaal Samenleven voerde samen met Pluut & Partners onderzoek uit om te begrijpen waar mensen in de praktijk tegenaan lopen. Ze gebruikten frameworks zoals het eHealth Literacy Framework om in kaart te brengen welke kennis en vaardigheden nodig zijn voor digitale zorg. De resultaten? Begrijpelijke interfaces, consistente technologie, en toegankelijke ondersteuning blijken essentieel.

Veldonderzoek onder ziekenhuisbezoekers bracht aan het licht dat velen de digitalisering van zorg begrijpen, maar toch fysieke contactmomenten prefereren. De meeste mensen die moeite hebben met digitale hulpmiddelen vragen hulp aan familie, terwijl formele ondersteuningsmogelijkheden vaak onbekend zijn. Uit de gesprekken bleek dat van andere hulpmiddelen die worden aangeboden geen gebruik wordt gemaakt. Dicky, een ervaringsdeskundige, deelt een voorbeeld: ‘veel mensen durven niet naar de bibliotheek, bijvoorbeeld vanwege vroegere negatieve ervaringen met lezen. Een ander voorbeeld is dat volwassenen op de kinderafdeling boeken wilden uitzoeken omdat ze volwassenen boeken te moeilijk vinden, en vervolgens daarop aangesproken werden.’

Daarnaast spelen zorgen over privacy een grote rol. Mensen willen meer controle over hun gegevens en zoeken eenvoudige, visuele hulpmiddelen zoals handleidingen met plaatjes en uitlegvideo’s.

Samen werken aan een digitaal toegankelijke toekomst

Tijdens de co-creatie sessie werden concrete oplossingen besproken. De kern: digitale zorg moet eenvoudig en vertrouwd aanvoelen. Het publiek bracht samen met experts ideeën in om de drempels te verlagen. Denk aan:

• Een centrale hulplijn met een herkenbaar (en makkelijk te onthouden) nummer;
• Gebruiksvriendelijke interfaces die veel gebruik maken van beeld en spraakondersteuning;
• Een centraal portaal of website die fungeert als een overzichtelijke ‘voordeur’ voor alle digitale zorgdiensten. Hier kunnen ze zien waar ze zijn, wat er wordt aangeboden en wordt rekening gehouden met hun persoonlijke kennisniveau;
• Eenvoudige inlogopties, zoals gezichtsherkenning;
• Een eenvoudig proces om anderen te machtigen om namens hen toegang tot informatie te krijgen;
• Auto-aanvullende functies en de optie om gesproken tekst in te voeren, waarbij de gebruiker weet dat dit mogelijk is;
• De mogelijkheid om eigen aantekeningen te maken en deze in een persoonlijke gezondheidsomgeving (PGO) op te slaan;
• AI-tools die gebruikers begeleiden tijdens hun digitale reis.

Bovendien werd benadrukt dat samenwerking tussen zorgverleners, gemeenten, welzijnsorganisaties en bibliotheken noodzakelijk is. Door krachten te bundelen en beter gebruik te maken van bestaande initiatieven kunnen we versnippering tegengaan en mensen echt verder helpen.

Wat zijn de vervolgstappen?

Iedereen verdient toegang tot zorg, ongeacht digitale of taalvaardigheden. De Alliantie Digitaal Samenleven en haar partners blijven werken aan digitale inclusie. Dat betekent niet alleen nieuwe hulpmiddelen ontwikkelen, maar ook bestaande initiatieven beter verbinden en zichtbaarder maken. Tegelijkertijd moet er oog blijven voor persoonlijke ondersteuning die dichtbij de mensen staat.

Project ‘Digitale zorg dichtbij; toegankelijke digitale zorg door lokale ketenaanpak’

De Alliantie Digitaal Samenleven (ADS) heeft met de VNG een ketenaanpak ontwikkeld waarmee de digitale kloof verkleind kan worden: de Lokale Ketenaanpak Digitale Inclusie. Hierbij werken de publieke, maatschappelijke én de private sector samen om inwoners die (tijdelijk) digitaal niet mee kunnen doen door bijvoorbeeld een beperking, vaardigheden of simpelweg doordat ze geen toegang hebben tot goedwerkende apparaten, te ondersteunen. Door de aanpak kan worden voorzien in betere en vroegtijdige signalering en kunnen inwoners die dat nodig hebben warm worden doorverwezen naar en op passende wijze worden geholpen door de Informatiepunten Digitale Overheid (IDO’s). Deze lokale aanpak wordt nu uitgebreid met Zorg en Welzijn in het project ‘Digitale zorg dichtbij; toegankelijke digitale zorg door lokale ketenaanpak’.

Rond het project is een community ontstaan waar jij ook bij aan kunt sluiten. Op LinkedIn Is dat de groep Lokale Ketenaanpak Digitale Inclusie. Op de website staat ook informatie over het project en is ook het Handboek Lokale aanpak voor digitale inclusie te vinden. https://digitaalsamenleven.nl/lokaleaanpak/

Ruim een jaar geleden brachten we de handreiking ‘Natuurinclusief Bouwen voor Gezonde Bewoners: Top 10 Maatregelen voor Nieuwbouw en Gebiedsontwikkeling’ uit. De handreiking is een initiatief van Alles is Gezondheid en het KAN Platform en is tot stand gekomen in samenwerking met Agenda Natuurinclusief. Welke groene elementen dragen bij aan de gezondheid van bewoners? Welke gezondheidseffecten kun je daarvan verwachten? Afgelopen herfst kwamen we twee keer bij elkaar met professionals uit de sectoren gezondheid, bouw en groen om verder te werken aan de handreiking. Wat hebben we tijdens die sessies geleerd?

Het doel van de Top 10 maatregelen is om gezondheid steviger en concreter in groene plannen en ontwerpen mee te nemen. Om de toepassing van de Top 10 verder te versterken zijn er in september en oktober twee werksessies georganiseerd. De deelnemers waren ca. 20 professionals uit de sectoren gezondheid, bouw en groen. De sessies werden gehouden op een plek waar gezondheid, natuur en architectuur elkaar op een mooie manier versterken: Landgoed Zonnestraal bij Hilversum.

Input van lokale gezondheidsexperts

Het is niet genoeg om gezondheid louter als opbrengst van een bepaalde mate van vergroening te zien. Bouwpartijen geven aan dat ze tijdens het proces input van lokale gezondheidsexperts willen. Waar nu vaak groene organisaties of ingenieursbureaus het aspect gezondheid invullen, zijn eigenlijk ook GGD’en, buurtsportcoaches of welzijnswerkers op het juiste moment aan tafel nodig, om het juiste groen aan te kunnen leggen. Bij gebiedsontwikkeling gebeurt dat nog lang niet altijd. Een heel concrete wens is dan ook: maak een contactenlijst van diverse lokale gezondheidsexperts die door bouwpartijen kunnen worden geraadpleegd.

Focus op leefstijl-ondersteunende inrichting, vooral bij achterstandsgroepen

Voor fijnstof en hitte bestaan relatief makkelijk meetbare indicatoren. De effecten op gezondheid zijn ook relatief helder. Voor leefstijl aspecten, zoals beweging, ontmoeting, ontspanning en voeding is dat anders. De bijbehorende mechanismen en cijfers zijn complexer en indirecter.

Desondanks is het belangrijk om in te zetten op bewegen, ontmoeten, ontspannen en gezonde voeding, met name bij achterstandsgroepen. Daar is de grootste gezondheidswinst te boeken, en een groene leefomgeving kan daaraan een belangrijke bijdrage leveren. Groepen waar de grootste gezondheidsverschillen optreden, hebben het meeste baat bij groen. Denk aan mensen met minder diploma’s en een lager inkomen, of mensen die niet zelfstandig hun wijk uit kunnen komen, zoals kinderen of ouderen.

De deelnemers vonden het belangrijk dat het thema gezondheid steviger en concreter wordt ingebracht in groene wijken. Dat levert naast gezondheidswinst op langere termijn ook voordelen op de korte termijn op, bijvoorbeeld voor de marketing rond de verkoop van de woningen. De combinatievoordelen van vergroenen kunnen efficiënter worden benut als meerdere opgaven en instrumenten aan de Top 10 verbonden worden; denk aan GIOS, de Maatlat etc.

Casus: andere oplossingen en prioriteiten

Bij de uitwerking van een casus (met bevolkingsgegevens over demografie en gezondheid) werden ook de gemeentelijke gezondheidsambities benoemd. Door op die manier vanuit gezondheid te ontwerpen kwamen er andere oplossingen en prioriteiten naar boven. Ook de samenhang tussen de diverse groenmaatregelen werd helderder. Voorbeeld: als je bewegen wilt stimuleren en veel fietspaden en -routes aanlegt, reserveer dan ook voldoende ruimte voor fietsparkeren. Het lijkt een no-brainer, maar toch kun je vergeten om hem in te tekenen.

Andere inzichten uit de casus:

• Denk vroegtijdig na over goed gebruik van het nieuwe groen door de bewoners en vul niet alles voor hen in. Uit allerlei onderzoek en praktijkervaringen blijkt dat participatie nodig is om de wensen van bewoners helder te krijgen. Flexibiliteit in je ontwerp is dan verstandig, zodat er gekozen kan worden voor een speelplek, picknickruimte, moestuin of buurtkas.
• Niet alle functies van groen voor gezondheid hoeven in elke plot te worden uitgewerkt. Door aantrekkelijke verbindingen met omliggende wijken, of naar groter groen in de buurt, kunnen bijvoorbeeld ontmoetings- of rustplekken buiten de nieuwe wijk worden ontsloten.
• Maak het groen spannend en mooi, zodat het uitnodigt om zowel van buitenaf de wijk in te gaan, als eruit te gaan. Dus maak de paden niet te recht, zodat er steeds nieuwe dingen zichtbaar worden. Zorg er wél voor dat routes als veilig ervaren worden, dus goede verlichting en niet te dicht struikgewas: lokken en verleiden.

Meer weten?

Download de brochure Natuurinclusief Bouwen voor Gezonde Bewoners: Top 10 Maatregelen voor Nieuwbouw en Gebiedsontwikkeling (Alles is Gezondheid, KAN Platform en Agenda Natuurinclusief).

Dit artikel verscheen eerder op de website van KAN bouwen.