Transformatie naar gezondheid: zeven inzichten uit de praktijk

In opdracht van ZonMw evalueert Universiteit Maastricht met Wageningen University and Research, de Radboud Universiteit en het RIVM sinds januari 2015 de processen en opbrengsten van het Alles is Gezondheid-netwerk. Onderzoekscoördinator Marleen Bekker, deelde hierover kennis met het netwerk. We spreken haar over het ontwikkelde transformatiemodel en geleerde lessen over het ’hoe’ van organische verandervraagstukken.

Bekker: ‘Dit onderzoek kan dienen als denk- en hulpmiddel als het gaat om de uitvoering van transitievraagstukken, omdat het is gebaseerd op wat we hebben geobserveerd in de praktijk. Hoe kun je samen transformatie bevorderen? Hoe ga je om met ministeries en institutionele partners en hoe toon je aan welke betekenis een initiatief heeft in de samenleving? De netwerkpartners zélf zijn aan het woord en wij verbinden hun bevindingen met wetenschappelijke literatuur.’

Inzicht 1: Verbind inwoners met bestuurders

In de beginfase van het Alles is Gezondheid-netwerk is ingestoken op het niveau van organisaties, ervan uitgaande dat als de omgeving verandert, inwoners ook veranderen. In de tweede fase zien we dat er steeds meer initiatieven bijkomen vanuit bewoners zelf. Wanneer deze burgerinitiatieven lokaal, regionaal en zelfs landelijk ingebed worden in netwerken, krijgen ze vleugels. In die netwerken worden inwoners, professionals, organisaties en bestuurders met elkaar verbonden en ontstaan initiatieven met daadwerkelijke gezondheidsimpact. De regionetwerken en allianties van Alles is Gezondheid fungeren hierbij expliciet als verbindende schakel. Het is daarom van belang dat ministeries, gemeenten en GGD’en onderdeel worden van netwerken als Alles is Gezondheid, Health Holland en de Juiste Zorg op de Juiste Plek.’

Inzicht 2. Zorg voor eigenaarschap

‘Het mooie van een landelijk netwerk zoals Alles is Gezondheid, is dat vernieuwende praktijkervaringen met elkaar worden uitgewisseld. Door die kennisdeling kunnen innovaties op een andere plek geadopteerd en bewerkt worden naar de eigen lokale context. De lokale vraag staat daarbij centraal en toepassingen worden daarop afgestemd. Op die manier krijgen inwoners eigenaarschap en ontstaat er lokale betrokkenheid bij het nieuwe gezondheidsinitiatief.’

Inzicht 3: Maak gebruik van de context

‘Interventies op gebied van publieke gezondheid worden doorgaans gescheiden van hun context. Een erfenis vanuit de wetenschap, waar klassieke experimenten worden verricht in een laboratorium, ver weg van contextuele invloed. Wat we nu weten is dat context juist van cruciaal belang is bij verandermechanismen. Welke medestanders heb je, welke tegenstanders en hoe kan je relaties opbouwen waarmee je steun kan verkrijgen voor je initiatief? En hoe kun je via die context die steun/coalitie steeds groter maken? Dit geldt voor innovatieve gezondheidsinitatieven, maar ook voor bijvoorbeeld een gemeente of zorgverzekeraar die ruimte wil creëren voor verandering. Om bijvoorbeeld organisaties mee te krijgen en fundamenteel te veranderen, heb je binnen die organisaties gemotiveerde mensen nodig op verschillende niveaus.’

Inzicht 4. Transitie vraagt om politieke strategie en bestuurlijke verbinding

‘In de zorg maakt marktsturing dat ministeries, gemeenten en uitvoerende organisaties slechts beperkt kunnen bijsturen. Wanneer je de transitie naar gezondheid wil stimuleren, heb je ze wel nodig om dat model te veranderen. Het is dus van belang, dat er een voortdurende dialoog ontstaat, zodat beleidsmakers en instituten kunnen ervaren waaróm die beweging relevant is en netwerkvorming en kennisdeling positieve randvoorwaarden zijn om dichterbij inwoners te komen. Ook is het van belang je netwerk uit te breiden met ‘ongebruikelijke’ beleidspartners van buiten de zorg. Denk aan ruimtelijke ontwikkeling, natuur, economie of aan vernieuwende netwerken op energie, klimaatadaptatie en voedselproductie. Lobby, organiseer werkbezoeken voor bestuurders en laat partijen en organisaties waarvan je afhankelijk bent zien welke publieke waarde je initiatief heeft. Zo zorg je voor bondgenoten binnen en buiten de zorgsector.’

Gezondheid Transformatiemodel (Transformative Health Governance model)

Inzicht 5: Transformatie vraagt tijd en politieke skills

‘Systemen zijn gecreëerd om stabiliteit te bieden en daarmee per definitie resistent tegen verandering. Deze paradox zorgt ervoor dat je een langjarige strategie moet hebben, waarbij je de maatschappelijke behoefte goed in kaart brengt en waarbij je een interne en externe coalitie smeedt. Met: ‘We moeten transformeren,’ creëer je weerstand. Het gaat om een diplomatiek en genuanceerd belangenspel, waarbij je je in eerste instantie goed aan doet om je luisterend op te stellen en voorzichtig te polsen hoe belanghebbenden tegen het vraagstuk aankijken. Voor transformatie-opgaven heb je mensen nodig die goed snappen hoe organisaties werken in een systeemcontext en hoe je in die context kleine radertjes in beweging kunt zetten die uiteindelijk elkaar versterken richting een grotere verandering.’

Tip 6: Nieuwe manieren voor monitoren evalueren en verantwoorden

‘Aan de hand van ons onderzoek hebben we een model ontwikkeld, waarmee netwerkpartners op een andere manier verantwoording kunnen afleggen. Het gaat niet om de harde cijfers van gezondheidseffecten, maar ze kunnen het proces laten zien van idee, via het mobiliseren van partners, naar de aanpak en vervolgens het experimenteren en het verbinden van bestuurders. Een legitieme manier om te laten zien dat langdurige veranderprocessen wel degelijk iets kunnen opleveren dat je zeer dichtbij het beoogde gezondheidseffect brengt. Onderbouw waarom het niet om cijfers gaat, maar om de betekenis, de waarde voor de doelgroepen, – die je met de klassieke publieke gezondheidsinterventies meestal niet bereikt. Daarmee laat je tevens zien dat deze gezondheidsinitiatieven veel dichter bij die inwoners komen. Pas als je samen met die inwoners een verhaal van betekenis kunt creëren, kun je ze meekrijgen in een andere leefstijl.’

Inzicht 7: Flip the classroom

‘Als wetenschappers moeten we ons afzetten tegen onze eigen disciplinaire achtergrond. Wil je innoveren, dan moet je praten als Brugman. Gelukkig begint dat te veranderen en financieren organisaties als ZonMW steeds meer vernieuwende programma ’s en onderzoeksmethoden. De bestuurskunde heeft echt al een poot aan de grond gekregen en er is meer ruimte voor participatief actieonderzoek. De essentie is niet alleen luisteren maar ook feedback organiseren. Het ministerie van VWS, de vijf departementen van het eerste uur en Alles is Gezondheid kunnen meer doen om beleidsfeedback te verkrijgen en daarop te anticiperen. Het alternatief zou zijn dat Alles is gezondheid wordt geprivatiseerd. Dat is een keuze, maar dan zou de transformatie naar een meer faciliterende overheid achterwege blijven.’

‘We zijn ver verwijderd van de energiewerkelijkheid om ons heen. De natuur bestaat bij de gratie van haar bijdrage aan ons leven, terwijl het eigenlijk andersom moet zijn. Wij zouden dienstbaar moeten zijn aan de natuur die ons zoveel geeft.’ Koen Eising, MVO Manager bij netwerkbedrijf Alliander, maakt zich hard voor een nieuwe kijk op ons energieverbruik en wil gezamenlijk mogelijke opbrengsten verkennen. Hoog tijd voor een Gezond Gesprek met Karen van Ruiten.

Waarom richt je je bij Alliander op duurzaamheid en brede welvaart?

‘Ik ben bij Alliander gaan werken omdat Alliander onderdeel is van de oplossing. Er gebeurt veel. De samenleving schakelt snel om naar duurzame vormen van energie en dat moet de netbeheerder faciliteren. In de toekomst gaan we allemaal zelf energie opwekken, niet meer via grote kolen- en gasinstallaties, maar veel meer decentraal. Dan heb je eigenlijk alleen het net nog nodig om het aan elkaar te verbinden. We merken nu dat het een hele uitdaging is het energienet op tijd klaar te krijgen voor deze transitie. De vraag is te groot en materiaal, ruimte en technici zijn schaars.’

Wat kunnen we anders doen?
‘Als je van een afstandje, op holistische wijze kijkt naar wat we aan het doen zijn, dan zie je dat we de energievraag van onze huidige levensstijl één op één proberen te vertalen naar duurzame oplossingen. Maar niemand vraagt zich af of we met minder energie afkunnen. Een gemiddeld huishouden heeft inmiddels meer dan 90 elektrische apparaten. Waarom moeten we altijd maar meer hebben? We zijn behoorlijk energieverslaafd en de netbeheerders zien de maakbaarheidsproblemen alleen maar groeien. Dan kom je bij de filosofische vraag: kunnen wij als mens af met minder energie? Dan kun je zeggen: het is maatschappelijk ondenkbaar om privileges af te pakken, maar waar ik naar op zoek ben is naar de voordelen, een bepaalde maatschappelijke (levens)winst die achter dit vraagstuk schuilgaat. Is het niet zo dat als wij met minder energie om kunnen gaan, dat dat niet alleen economischer is, ons veerkrachtiger maakt, maar dat het ons ook dichter bij een natuur brengt?’

Wat kunnen we leren van de natuur als het gaat over minderen? En hoe verhoudt zich dat tot onze fysieke maar vooral ook mentale of emotionele gezondheid?
‘We roepen vaak dat we helemaal verstoken zijn van de natuur. Misschien moeten we die verbinding weer terugbrengen, daarin schuilt denk ik veel waarde. Ik denk dat de twenty-four-seven-economie met de directe en permanente beschikbaarheid van alle media en services om ons heen erg ongezond is. Na het lezen van Leven en werken in het ritme van de seizoenen van Jaap Voigt viel bij mij het kwartje. Het is veel natuurlijker om je tempo af te stemmen op de energie die er is. Momenteel doen we dat niet meer. Ik durf te stellen dat we hierdoor kampen met een collectieve oververmoeidheid. In Europa hebben we meer dan 100 jaar 100% leveringszekerheid van energie, waar dat in andere landen niet zo is. Stel dat we dat durven los te laten en onze energiebehoefte veel meer afstemmen op de duurzame energie die beschikbaar is. Dan ontstaan interessante ideeën over ons levenstempo. Zomer en winter, de wind en de zon zijn dan bepalend voor wat er kan. Wie weet brengt dit meer rust. Het zorgt er in ieder geval voor dat we niet oneindig ons energienet hoeven uit te breiden ten koste van grondstoffen en de natuur.

Als we op een breed, mondiaal niveau kijken, wat is in jouw ogen de oplossingsrichting als het gaat over onze omgang met energie en de aarde?
‘Wanneer we het hebben over energetische groei en de economische groei, dan is dat een verdelingsvraagstuk. Iedereen heeft recht op een bepaald minimum om volwaardig te kunnen participeren. Het energiegebruik is echter, net als vermogen, ongelijk verdeeld in de wereld. Een inwoner in Canada verbruikt jaarlijks het tienvoudige vergeleken met iemand uit India. We weten hoeveel energie iemand nodig heeft om in zijn bestaan te voorzien, maar ik mis de ethische discussie over het nut van de luxe als jacuzzi’s in achtertuinen, het helikopterskiën en de korte cylcus van steeds weer nieuwe smartphones, etc. De overheid normeert afzonderlijke apparaten op energiegebruik, maar is niet normatief over wat we qua energiegebruik nog geoorloofd vinden. Handicap hierbij is dat ze ook niet goed weten welke luxeproducten en diensten eraan komen. Voor die energieverkwisting aan de top hebben we dus nog geen mechanisme om het te dempen of zelfs te voorkomen. Als je dit heel serieus neemt zul je de luxe die veel CO2 ruimte vraagt op voorhand ter discussie moeten stellen.’

We respecteren de natuurlijke grenzen van onze planeet niet en mensen zoeken iets buiten zichzelf, bijvoorbeeld om niet te voelen. Vele voorbeelden zoals alcohol, roken, snoep, maar ook shoppen of te veel werken. Hoe kijk jij aan tegen die ‘gedragsverslaving’?
‘Wat mij is opgevallen in verkenningen die we tot nu toe hebben gedaan, is hoe cyclisch de natuur is. Onze seizoenen, dag en nacht, eb en vloed, geboorte en sterfte, zo zijn er nog eindeloos meer cycli te benoemen. Dit staat haaks op onze lineaire maakbare 24-uurs-samenleving. Ik ben geen expert, maar de relatie met onze psychische en fysieke gezondheid is te leggen. Ook wij mensen waren cyclisch georganiseerd, maar nu alles om ons heen permanent ‘aan staat’, is er geen ruimte meer voor rust. En rust lijkt me nodig om te herstellen en weer te kunnen presteren. Net zoals elke tegenslag een bron kan zijn van groei. Ik zie wel een analogie tussen onze belofte dat er altijd water, energie en dataverkeer zal zijn en onze gegroeide verwachting dat alles maakbaar is. Ook geluk. En dat is natuurlijk een misverstand.’

Het is een gelaagd probleem, de oplossing een transitie. Welke aspecten hiervan zijn in jouw ogen voor ons netwerk waardevol om over na te denken en aan bij te dragen?
‘Ten eerste lijkt het me relevant samen na te nadenken over een ‘inclusieve energietransitie’. Hoe we kunnen zorgen dat iedereen profijt kan hebben van de kanteling van het energiesysteem? Daarnaast gaat het om een ‘ecologische energietransitie’. Momenteel kneden wij bronnen van energie op zo’n manier dat wij altijd energie hebben, terwijl dat geen natuurlijke wetmatigheid is. Ik wil nadenken over hoe we die permanentie van energie kunnen loslaten en hoe we ons anders kunnen verhouden tot leveringszekerheid van energie. Hoe kunnen we (weer) laveren met de seizoenen, met een natuurlijke energiebalans. We hebben het antwoord nog niet, maar daar gaan we naar op zoek. Wat betekent dat bijvoorbeeld voor vakanties? Of werk, in praktische zin? En welke gezondheidseffecten zijn te verwachten als we meer ‘energie-pauzes’ gaan ervaren? Ik zou eigenlijk iedereen willen vragen mee te denken over hoe de gezonde energietransitie eruitziet.’

Dat klinkt heel mooi, juist ook in co-creatie. Je wilt dus samen nadenken over wat het betekent als er minder energiezekerheid is?
‘We kunnen nagaan wat de verborgen maatschappelijke kosten en de maatschappelijke opbrengsten zijn als wij weer om moeten gaan met minder of fluctuerende energie. Zou het een zegen kunnen zijn? Je gaat misschien met je buren de energie van zonnepanelen verdelen, misschien komen bepaalde verloren ambachten en verloren vaardigheden weer terug of we moeten accepteren dat er even niks te doen is. Dat is voor heel veel mensen een enge gedachte, maar kan het ook een potentiële rijkdom zijn?

We denken met een Health Transformation Community na over vernieuwende en praktische oplossingen voor gezondheidsvraagstukken. Zouden we elkaar daarin meer kunnen versterken?
Ja, een transformatie is inderdaad wat het moet zijn; met elkaar zoeken naar de energy transformation. We moeten ook onszelf transformeren in hoe we met energie omgaan. En daarin kunnen we elkaar zeker versterken. We onderzoeken momenteel met Worldconnectors of we een stichting kunnen oprichten voor energiebewustzijn, waarbij we alle voorbeelden en ideeën over hoe we kunnen transformeren gaan verzamelen. Ook hebben we de  kunstwereld ingeschakeld om ‘verbeeldingen’ op energiebewustzijn in kaart te brengen. En zo hopen we ook met jullie te ontdekken waar op de wereld voorbeelden zijn van deze energietransformatie in relatie tot gezondheid.’

Alles is Gezondheid sprak met Koen Eising in aanloop naar het webinar Energiebewustzijn & Gezondheid, op 26 januari. Voor meer informatie over het webinar Energiebewustzijn & Gezondheid (gratis) kijk je hier of meld je meteen aan: https://lnkd.in/efJYcfVr.

————-

Inspiratietips:
Health Transformation Community
Jason Hickel: Less is More
Leven en werken in het ritme van de seizoenen van Jaap Voigt
Lees ook het interview met Joost Bijlsma: Het belang van een nieuw perspectief en verandering in de zorg.